Benn Steil – „Plan Marshalla. Postawić świat na nogi” – recenzja i ocena
Benn Steil – „Plan Marshalla. Postawić świat na nogi” – recenzja i ocena
Kończy się II wojna światowa. Ostatnie płomienie dopalają się na Pacyfiku, ze sceny schodzą Churchill i Roosevelt, Europa leży w ruinach, na jej gruzach zaś tworzy się nowy świat, w którym miejsce przedwojennych potęg zajmą ich nowi następcy. Kolejne lata scementują tworzący się ład, tymczasem jednak glina wciąż jest miękka i można ją dowolnie kształtować. Newralgiczne lata powojenne znamy głównie jako okres utwardzania się sowieckiej dominacji nad Europą Wschodnią, tym ciekawsze jest spojrzenie spoza naszego obozu, zaś nowa książka Benna Steila oferuje jedną z bardziej fascynujących na to możliwości.
Polskie tłumaczenie tytułu brzmi „Plan Marshalla. Postawić świat na nogi”, podczas gdy w oryginale podtytuł brzmi „Dawn of the Cold War” i przyznać trzeba, że oryginał był trafniejszy. Steil, doktor ekonomii, stypendysta Uniwersytetu w Oksfordzie i reaktor naczelny International Finance postrzega odbudowę zniszczonego wojną świata jako preludium kolejnego konfliktu. Wbrew temu, co sugeruje podtytuł polski, autor nie skupia się na samym aspekcie gospodarczym, umieszcza go natomiast w bardzo interesująco nakreślonym kontekście, bardzo starannie wyważając akcenty.
Pozycja podzielona jest na trzynaście rozdziałów oraz pełniący funkcję dość przewrotnego epilogu rozdział czternasty, do którego jeszcze wrócimy. Bogaty aneks oferuje spis postaci oraz dobrze dobrany wybór tekstów źródłowych wraz z tabelami ekonomicznymi oraz niewielkim zbiorem map.
Mówiąc bez ogródek, książka Steila to fascynująca i znakomita lektura. Pewne mielizny znajdują się tylko na początku, gdyż wstęp utrzymany jest w tonie obrony tezy o niemożności przewidzenia ekspansjonizmu Rosji sowieckiej. Choć wykorzystuje ją do pewnej obrony polityki rosyjskiej Roosevelta, trudno autora uznać za jego apologetę, co zresztą szybko widać. Kiedy przejdziemy przez ten nieco dyskusyjny wstęp, czekać na nas będzie kilkaset stron znakomitej i rzeczowej analizy. Steil nie tylko w doskonały sposób prezentuje okoliczności powstania i funkcjonowanie Programu Odbudowy Europy, a także skutki, jakie odniósł on dla Starego Kontynentu i świata. Bardzo płynnie wkomponuje go w opowieść o zmieniającym się świecie. Inauguracja i funkcjonowanie planu Marshalla przypada właśnie na te newralgiczne lata formowania się ładu powojennego. Jest u Steila miejsce i na mocarstwowe ambicje Roosevelta i jego rozmontowywanie Pax Britannica, na ekwilibrystykę Trumana, który odziedziczył po poprzedniku bajkę o „wujaszku Joe” i teraz musi pokazać, że kryje się za nim Józef Stalin, na dyskusję nad odbudową Niemiec, na równie zażartą dyskusję ekonomistów, zastanawiających się nad kulisami funkcjonowania powstającego planu. Należy tu też podkreślić, że autor jest ekonomistą i dzięki temu nie zaniedbuje bardzo ważnego, a notorycznie pomijanego zagadnienia, jakim jest funkcjonowanie mechanizmów ekonomicznych.
Podsumowujący część historyczną rozdział jest zatytułowany, co charakterystyczne, „Sukces?”. Znak zapytania wyraźny jest w całej treści książki. Choć Steil ewidentnie jest zwolennikiem planu Marshalla, zaś z jego ekonomicznymi krytykami rozprawia się z brutalnością dla historyka nieco zaskakującą, wylicza też jego wady. Osobiście uważam wręcz, że jeśli chodzi o krytykę strony geostrategicznej tego przedsięwzięcia, Steil jest wręcz nadkrytyczny, ogólnie jednak widać jego starania o zachowanie obiektywizmu i niewpadnięcie w pułapkę narracji o USA odbudowującym świat z gruzów. Jeśli zaś o Stanach Zjednoczonych mowa, to za jeden z bardziej fascynujących aspektów planu Marshalla uważam właśnie ten po raz pierwszy unaoczniony mi podczas lektury: „przepychania” kolejnych uchwał Planu Odbudowy przez amerykańskie Kongres. Lawirowanie administracji Trumana, zazwyczaj pomijane lub skracane, stanowi bardzo interesującą ilustrację funkcjonowania polityki, zarówno amerykańskiej, jak i pojmowanej zbiorczo.
Wzmiankowany „przewrotny epilog” nosi tytuł „Echa” i uważam go za najsłabszy element książki. Steil podejmuje mianowicie dość ryzykowną próbę przedstawienie pewnego „długiego trwania”, pokazania zarówno tego, jak plan Marshalla zmienił stosunki wschód-zachód, jak i tego, jak uformował świat dzisiejszy, autor kończy bowiem na drugiej dekadzie XXI wieku. Jakkolwiek nie jest to próba zupełnie nieudana, odnieść jednak można wrażenie zadanie trochę przytłoczyło Steila, widać bowiem pewną chaotyczność i skakanie po wątkach, nieobecne w poprzednich rozdziałach. Jednak z powodu swej wymowy traktuję ten rozdział jako swoisty bonus, nie zmieniający mojej ogólnej oceny książki.
Podsumowując mogę powtórzyć: książka Steila to fascynująca i znakomita lektura. Prezentuje nieczęsto spotykany punkt widzenia i rzuca nowe i interesujące światło na znany przecież powszechnie fakt historyczny, pozwalając dostrzec jego często pomijane aspekty. Spełnia więc jeden z najważniejszych wymogów dobrej pozycji historycznej, czyli inspiruje do poznawania dziejów z innej perspektywy. Gorąco zachęcam do lektury.
