Alternatywa społeczna [Nieskończenie Niepodległa]
24 czerwca 1976 roku władze zapowiadają drastyczne podwyżki cen żywności. Następnego dnia w blisko stu zakładach pracy wybuchają strajki i demonstracje, najgwałtowniejsze w Radomiu. Reakcja jest brutalna – zatrzymanych zostaje 2,5 tysiąca osób w całym kraju, są bestialsko bici, więzieni, zwalniani z pracy (w Radomiu niemal tysiąc robotników). Powołanie Komitetu Obrony Robotników, na rzecz wsparcia prześladowanych, staje się głównym ogniwem zorganizowanej, jawnej opozycji.
Gdy kardynał Karol Wojtyła zostaje papieżem (w październiku 1978 roku), wiele przedsięwzięć i inicjatyw opozycji tworzy już strukturalną alternatywę wobec władz. Podczas pierwszej pielgrzymki do kraju Jana Pawła II społeczeństwo ponownie (po Milenium) postrzega siebie samo poza ramami istniejącego państwa. Zbiorowe doświadczenie wolności otwiera perspektywy zmian.
Radom, 25 czerwca 1976 roku. Tłum demonstrantów przed budynkiem KW PZPR (fot. Ośrodek KARTA). Jacek Kuroń (działacz opozycyjny)
Był „Bal u Prezydenta”, czyli imieniny [opozycjonisty] Jana Józefa Lipskiego. Na bal przybył kwiat Warszawy – wybitni ludzie nauki, kultury i sztuki. […] Wszyscy goście tuż przed spotkaniem dowiedzieli się z radia, że Sejm PRL na wniosek premiera [Piotra] Jaroszewicza uchwalił […] podwyżkę cen żywności. Już z czyjejś głupoty, bo chyba nie dla dodatkowego rozdrażnienia ludzi, dodano do tego wiadomość, że od poniedziałku, czyli tak czy owak post factum, podwyżki te skonsultuje się ze społeczeństwem.
Chodziłem między gośćmi Jana Józefa i zadawałem pytania – 1. Czy zdaniem pytanej przeze mnie osoby dojdzie w tej sprawie do wybuchu społecznego protestu? 2. Czy jeżeli tak się stanie, to zgodzi się na podpisanie zbiorowego wystąpienia solidarnościowego? Zebrani na pierwsze pytanie odpowiedzieli nie, a na drugie – tak.
Warszawa, 24 czerwca 1976
[Jacek Kuroń, Gwiezdny czas. „Wiary i winy” ciąg dalszy, Londyn 1991]
Z Apelu do społeczeństwa i władz PRL wystosowanego wraz z powstaniem Komitetu Obrony Robotników
Robotniczy protest przeciw wygórowanym podwyżkom, który był wyrazem postawy całego niemal społeczeństwa, pociągnął za sobą brutalne prześladowania. […]
Ofiary obecnych represji nie mogą liczyć na żadną pomoc i obronę ze strony instytucji do tego powołanych, np. związków zawodowych, których rola jest żałosna. Pomocy odmawiają też agendy opieki społecznej. W tej sytuacji rolę tę musi wziąć na siebie społeczeństwo, w którego interesie wystąpili prześladowani. Społeczeństwo bowiem nie ma innych metod obrony przed bezprawiem, jak solidarność i wzajemna pomoc.
Dlatego niżej podpisani zawiązują Komitet Obrony Robotników, celem zainicjowania wszechstronnych form obrony i pomocy. Niezbędna jest pomoc prawna, finansowa, lekarska. Nie mniej istotna jest pełna informacja o prześladowaniach. Jesteśmy przekonani, że jedynie publiczne ujawnienie poczynań władzy może być skuteczną obroną.
Warszawa, 23 września 1976
[Zygmunt Hemmerling, Marek Nadolski, Opozycja demokratyczna w Polsce 1976–1980. Wybór dokumentów, Warszawa 1994]
Warszawa. Zebranie członków Komitetu Obrony Robotników na cmentarzu. Na zdjęciu od lewej: Antoni Macierewicz, Zbigniew Romaszewski, Jacek Kuroń, Jan Lityński (fot. z archiwum rodzinnego Jacka Kuronia/Ośrodek KARTA). Jacek Kuroń w artykule Myśli o programie działania
Komitet [Obrony Robotników] wyrósł z działania kilkunastu grup ruchu studentów i inteligencji, ale w krótkim czasie skupiło się wokół niego wiele tysięcy osób. Zbierających i ofiarowujących pieniądze, gromadzących informacje, przepisujących oraz rozpowszechniających komunikaty i inne materiały Komitetu. […] Jest to niewątpliwie pierwszy krok na drodze współdziałania robotników i inteligencji. […]
Trzeba się porozumieć i wysuwać żądania, ale – podkreślamy to – ważniejsza od żądań jest solidarność. […] Każda sprawa, którą ludzie dobrej woli uznają za własną, może stać się okazją do powstawania ruchu społecznego.
Warszawa, listopad 1976
[[Myśli o programie działania [listopad 1976]], „Aneks” nr 13–14, Londyn 1977]
Bohdan Cywiński (publicysta, historyk, działacz opozycyjny)
Wpadłem na pomysł zorganizowania spotkania działaczy KOR-u z kardynałem [Karolem] Wojtyłą. […] Postanowiłem zaprosić na spotkanie Jana Józefa Lipskiego, Jacka Kuronia i Antoniego Macierewicza – wtedy to byli najciekawsi politycznie ludzie z KOR-u. […] Czwartą osobą został Piotr Naimski. […]
Wyznaczonego dnia kazałem im przychodzić do mnie indywidualnie. Byli pół godziny wcześniej. Wtedy wyszedłem z domu, wsiadłem w samochód, pojechałem po kardynała na Wiślaną do sióstr urszulanek i przywiozłem na Akacjową. […] Spotkanie trwało z półtorej godziny. Wszyscy kolejno zabierali głos. […] Po paru dniach MSW wystąpiło z oficjalnym protestem do sekretarza Episkopatu, arcybiskupa Bronisława Dąbrowskiego, że kardynał Wojtyła spotyka się w prywatnym mieszkaniu z najbardziej wrzaskliwą częścią opozycji.
Warszawa, 18 listopada 1976
[Bohdan Cywiński, Odnajdywanie wolności, „Karta” nr 58, 2009]
Z Apelu do społeczeństwa polskiego wystosowanego wraz z powstaniem Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela
Prawa człowieka i obywatela są nienaruszalne, niezbywalne i nie można się ich zrzec. Nie może być prawdziwie wolnym naród, którego członkowie rezygnują z korzystania i obrony swoich praw – jak tego dowiodły doświadczenia historyczne, także Polski i Polaków. […]
Pismo „Robotnik” związane z KSS „KOR”. Jego celem była „pomoc w działaniach zmierzających do solidarnej obrony interesów robotniczych, zwiększanie udziału pracowników w ustalaniu wysokości zarobków, warunków i czasu pracy...” (fot. Ośrodek KARTA). Nie tworzymy organizacji ani stowarzyszenia. Inicjatywę naszą dyktuje pilna potrzeba społeczna. […] Zwracamy się do wszystkich ludzi w Polsce o moralne poparcie, o współdziałanie i pomoc, zwłaszcza w uzyskaniu niezbędnych dla naszej działalności informacji o naruszaniu praw człowieka i obywatela.
Warszawa, 25 marca 1977
[„Opinia” nr 1, 1977]
Jan Walc (publicysta, współpracownik KOR-u) w artykule w podziemnym „Głosie”
Polska istotnie niepodległa – jak każdy niepodległy kraj – to Polska niepodległych obywateli, ludzi będących podmiotami życia społecznego, nie zaś niewolnikami, poddanymi jakiejkolwiek władzy. […] Jeśli dziś myślimy serio o niepodległości Polski, to chodzi w pierwszym rzędzie – jeżeli nie wyłącznie – o niepodległość jej obywateli, o to, by każdy z nich był świadom swoich obywatelskich praw, płynących nie z pańskiej łaski, z dobrotliwego nadania władzy, ale immanentnie tkwiących w kondycji ludzkiej.
Warszawa, październik 1978
[Jan Walc, Czy Polacy mogą się wybić na niepodległość, „Głos” nr 10, 1978]
Józefa Radzymińska (poetka) w dzienniku
Gdy szliśmy do tramwaju, jakaś pani nas zatrzymała: „Czy Państwo wiedzą, że kardynał Wojtyła został papieżem?”. Grom we mnie strzelił radosny! Ale jeszcze nie wierzyłam. Dopiero w „Dzienniku Telewizyjnym” wzruszonym głosem oznajmiono o białym dymie z kominów watykańskich i o papieżu Janie Pawle II. Myślę, że w wielu grom strzelił – nie zawsze radosny.
Warszawa, 16 października 1978
[Józefa Radzymińska, zbiór rękopisów Biblioteka Narodowa, sygn.. akc. 13710/2]
Histmag.org jest partnerem programu Nieskończenie Niepodległa, ogólnopolskiej debaty nad kondycją polskiej niepodległości, społeczeństwa i demokracji na przestrzeni ostatnich dziesięciu dekad. Dowiedz się więcej!
Odwiedź też stronę internetową projektu!
Stefan Kisielewski (pisarz, działacz polityczny) w „Kulturze” paryskiej
Wybór Papieża Polaka, czego nikt się nie spodziewał, wywołał wstrząs dusz i umysłów: uśpionym od lat, zapatyczniałym krajem przebiegł dreszcz, autentyczny zryw masowy po dziesięcioleciach biernego łykania drętwej propagandy. […] Wiatr historii powiał nad krajem, gdzie, wydawało się, historia stanęła w miejscu od lat trzydziestu. Lud przebudził się w ciągu godziny, na co ze zdumieniem patrzyli stumanieni funkcjonariusze partyjni, którzy nigdy nie widzieli autentycznej, masowej manifestacji, przywykli do mechanicznych, wypranych z emocji urzędowych spędów. […]
Naród się ocknął, ocenił wagę wydarzenia, demonstrował bezinteresownie, bez nakazu i strachu. On jeszcze żyje ten naród.
Warszawa, listopad 1978
[„Kisiel” [Stefan Kisielewski], Wstrząs, gruzy, galówki, „Kultura” nr 12/1978]
Kalwaria Zebrzydowska, 7 czerwca 1979 roku. Przejazd papieża Jana Pawła II ulicami miasta podczas I pielgrzymki papieskiej do Polski (fot. Lech Zielaskowski/Narodowe Archiwum Cyfrowe). Jacek Kuroń w ogłoszonym poza cenzurą tekście Sytuacja w kraju a program opozycji
Cała opozycja demokratyczna swoje dążenia do demokracji parlamentarnej i niepodległości państwa chce realizować stopniowo środkami pokojowymi. Dążenia do obalenia systemu już teraz – jeśli nie zostaniemy do tego zmuszeni [...] – uważam za awanturnictwo. Olbrzymie społeczne koszty takiego przedsięwzięcia są niewątpliwe, ogólnonarodowa tragedia bardzo prawdopodobna, zaś sukces wątpliwy.
[...] Program samoorganizowania się społeczeństwa polskiego w niezależne ruchy społeczne i ich instytucje (Komitety Samoobrony Chłopskiej, Wolne Związki Zawodowe, Studenckie Komitety Solidarności, Towarzystwo Kursów Naukowych) jest obecnie jedyną drogą realizowania celów opozycji i aspiracji społeczeństwa. Tym samym jest to środek powstrzymujący eksplozję. Choć sytuacja, o której piszę, znacznie przyspiesza samoorganizację społeczeństwa, ta postępuje znacznie wolniej niż narastanie społecznego gniewu.
Warszawa, kwiecień 1979
[Jacek Kuroń, Sytuacja w kraju a program opozycji, „Biuletyn Informacyjny” nr 3, 1979]
Tadeusz Mazowiecki (działacz opozycyjny, wiceprezes warszawskiego Klubu Inteligencji Katolickiej) w referacie wygłoszonym na walnym zebraniu KIK
Za dwa miesiące nastąpi coś, co będzie jakby ponownym przeżyciem faktu 16 października [1978] przez miliony ludzi w Polsce. Nie ulega wątpliwości, że wizyta [Jana Pawła II] w Polsce będzie wielkim poruszeniem energii duchowych społeczeństwa i ogromnym wzmocnieniem tych energii.
Czy społeczeństwo polskie, czy Kościół w Polsce, czy my wszyscy i każdy z osobna, jako członkowie tego społeczeństwa i Kościoła – potrafimy przyczynić się do tego, aby to poruszenie i przeżycie stało się wartością trwałą?
Warszawa, 1 kwietnia 1979
[„Spotkania” nr 7/1979]
Kalwaria Zebrzydowska, 7 czerwca 1979 roku. Przejazd papieża Jana Pawła II ulicami miasta podczas I pielgrzymki papieskiej do Polski (fot. Lech Zielaskowski/Narodowe Archiwum Cyfrowe). Kazimierz Brandys w Miesiącach
Piątek wieczór, wyszedłem na miasto, żeby się przyjrzeć temu, co się naprawdę w nim dzieje. […] Idąc, napotykałem coraz częściej znajomych z widzenia, których nazwisk nie mogłem sobie odtworzyć, i dopiero po jakimś czasie pojąłem, że to nie są znajomi, tylko po prostu ludzie o wyglądzie dawnej inteligencji, ci, którzy na co dzień giną w masie, których nie widać. Więc jeszcze są, wylegli całymi rodzinami.
Właśnie, co mnie najsilniej pociągnęło, to był rodzinny nastrój ulicy. Inny sposób chodzenia, zmieniony skład i rytm. W tej ogromnej ilości nie czuło się naporu, tłum z wolna falował, ludzie szli, nie potrącając się, ustępowano sobie w przejściu. […] Przyszli obejrzeć miejsca, które odwiedzi Papież. I obejrzeli siebie. Wielotysięczny tłum zobaczył siebie, utwierdził się w poczuciu własnej obecności. Tłum z dziećmi, z babciami, z lodami i psami, nie kierowany z zewnątrz, letni, barwny tłum przyszedł ze wszystkich dzielnic tylko dlatego, że chciał być tutaj. […] Przyszli tu obejrzeć miasto w przeddzień wizyty Papieża, nie myśląc o niczym innym i nie uświadamiając sobie, że swoim przybyciem przeprowadzili dowód własnego istnienia.
Warszawa, 1 czerwca 1979
[Kazimierz Brandys, Miesiące 1978–1981, Warszawa 1997]
Jan Paweł II w homilii
Wołam, ja, syn polskiej ziemi, a zarazem ja, Jan Paweł II, papież, wołam z całej głębi tego tysiąclecia […] wołam wraz z wami wszystkimi: Niech zstąpi Duch Twój! Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze ziemi! Tej ziemi! Amen.
Warszawa, plac Zwycięstwa, 2 czerwca 1979
[Jan Paweł II, Pielgrzymki do Ojczyzny. 1979, 1983, 1987, 1991, 1995, 1997, 1999, 2002. Przemówienia, homilie, [oprac. Janusz Poniewierski], Kraków 2004]
Gustaw Herling-Grudziński (pisarz) w dzienniku
Pontyfikat Wojtyły oznacza z polskiego punktu widzenia trzy aktywa: pogłębienie izolacji i impasu władzy komunistycznej; zmniejszenie prawdopodobieństwa sowieckiej interwencji zbrojnej w razie ewentualnego kryzysu; uwrażliwienie Polaków na losy wschodnich sąsiadów. To dużo, bardzo dużo. W pięknym kazaniu oświęcimskim, prócz zadumy nad tablicami: żydowską, rosyjską i polską, jest zdanie, które sięga poza wojnę, ma aktualny wciąż wydźwięk i wystarcza jako orientacja duchowa: „Nigdy jeden naród nie może rozwijać się kosztem drugiego, nie może rozwijać się za cenę drugiego, za cenę jego uzależnienia, podboju, zniewolenia, za cenę jego eksploatacji i za cenę jego śmierci”.
Paryż, 20 czerwca 1979
[Gustaw Herling-Grudziński, Dziennik pisany nocą, t. 1, Kraków 2011]
Kraków, 2-10 czerwca 1979 roku. Pielgrzymi po mszy na Błoniach celebrowanej przez papieża Jana Pawła II (fot. Romana Kahl-Stachniewicz/Ośrodek KARTA). Z Oświadczenia KSS „KOR”
Ujawnienie się tak wielkiej dojrzałości społeczeństwa jest jednym z najcenniejszych doświadczeń, jakie przyniosła papieska pielgrzymka. Jednocześnie zaś niemilknące owacje, którymi przyjmowano wypowiedzi Ojca Świętego, świadczyły o tym, jak bardzo Jego słowa były oczekiwane, jak celnie Jego przesłanie o „prymacie człowieka” trafiało w najgłębsze potrzeby duchowe społeczeństwa, nie mogącego pogodzić się z brakiem poszanowania dla praw jednostki i praw narodu. Z pewnością dla bardzo wielu ludzi w Polsce, a także poza jej granicami, wysłuchanie słów Papieża stało się moralnym zobowiązaniem do podjęcia lub wzmożenia walki w obronie tych praw.
Warszawa, 1 lipca 1979
[Jan Józef Lipski, Komitet Obrony Robotników „KOR”, Komitet Samoobrony Społecznej, Londyn 1983]
Histmag.org jest partnerem programu Nieskończenie Niepodległa, ogólnopolskiej debaty nad kondycją polskiej niepodległości, społeczeństwa i demokracji na przestrzeni ostatnich dziesięciu dekad. Dowiedz się więcej!
