„Baby pruskie”. Tajemnicze średniowieczne posągi [MAPA]
Miejsca, w których odkryto "baby pruskie". Mapa „Lokalizacja średniowiecznych posągów antropomorficznych”, (aut. Marcin Sobiech / EXGEO Professional Map). Mapa w większej rozdzielczości
Współcześnie kultura średniowiecznych Prusów znana jest jedynie szczątkowo. Duży wpływ na taki stan rzeczy miała misja chrystianizacyjna i podbój ich ziem przez państwo krzyżackie. Wiedza na temat Prusów przetrwała jednak w źródłach historycznych i archeologicznych. Jednym z najciekawszych i najbardziej zagadkowych elementów ich kultury materialnej są kamienne figury określane jako „baby pruskie”.
Nie jest to jednak zjawisko funkcjonujące w kulturowej próżni. Genezy tego typu posągów badacze dopatrują się m.in. w społecznościach azjatyckich nomadów, choć patrząc szerzej, idea kamiennych rzeźb występowała w różnych okresach i kulturach. Jerzy Gąssowski rzeźby tego typu wywodzi z terenów Azji Środkowej i jeziora Bajkał skąd, za pośrednictwem ludów koczowniczych, ich idea miała trafić na ziemie dzisiejszej Ukrainy i dalej na tereny współczesnej północnej Polski.
W kontekście manifestacji wczesnośredniowiecznych wierzeń i tożsamości kulturowej, odkrycia „bab pruskich” nie powinny nas szczególnie dziwić. Na mapie ówczesnej Europy pojawiły się skandynawskie kamienie runiczne, m.in. upamiętniające ważnych członków wikińskich społeczności. Znane są także kamienne rzeźby z terenów Słowiańszczyzny będące manifestacją wierzeń dawnych Słowian. Każda kategoria tego typu monumentów miała swoje unikatowe znaczenie, jak zatem interpretuje się kamienne baby?
„Baby pruskie” – jak wyglądają?
Określenie „baba”, wbrew powszechnym skojarzeniom, nie jest kolokwialnym odniesieniem do płci ani wieku przedstawień znanych z kamieni. Jest to termin zapożyczony z języków kultur stepowych, gdzie oznaczał „przodka”. „Baby pruskie”, stanowią zatem przyjęte w literaturze określenie na antropomorficzne rzeźby kamienne, pochodzące najprawdopodobniej z wczesnośredniowiecznych terenów zachodniobałtyjskich.
Baba pruska na dziedzińcu Zamku Kapituły Warmińskiej w Olsztynie (fot. Margoz, udostępniono na licencji: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International). Kształt kamieni (brył granitu lub tonalitu) wybieranych na posągi z pewnością miał nawiązywać do ludzkich sylwetek – wykorzystywano kamienie podłużne, niewymagające mozolnej obróbki przez rzemieślnika-artystę. Wysokość rzeźb waha się między 1,1 a 1,7 metra. Mają one wyraźnie zaznaczony korpus i głowę. Przedstawiane postaci stanowią wyobrażenia mężczyzn, na co wskazują widoczne wąsy i brody, choć należy zaznaczyć, że cechy fizyczne ukazane są bardzo schematycznie. Czytelne jest uzbrojenie – hełmy, tarcze, miecze lub szable, a także trzymane w rękach artefakty, interpretowane najczęściej jako rogi do picia. Ponadto na niektórych rzeźbach można rozpoznać elementy stroju – pasy i naszyjniki, a znacznie rzadziej przedmioty „magiczne”, za jakie można uznać różdżki/laski symbolizujące stan kapłański. Szczegóły widoczne na frontalnej stronie rzeźb zostały zaznaczone techniką płaskiego reliefu (strona tylna podlegała obróbce wyłącznie w przypadku baby z Bratiana).
„Baby pruskie” – skamieniali ludzie, wojowie czy bogowie?
Mimo, że „baby pruskie” badane są od ponad 150 lat, to wciąż skrywają wiele tajemnic. Badacze spierają się zarówno co do ich pochodzenia, jak i datowania czy funkcji. Aktualnie najczęściej przyjmuje się, że są to rzeźby pochodzące z wczesnego średniowiecza, wykonane między VIII a XIII wiekiem. Odkrywane są na terenach pruskich, choć oprócz lokalnych tradycji kulturowych, wskazuje się także na wpływy z krajów schrystianizowanych (pierwotnie wskazywano także inspiracje płynące z kręgu kultury awarskiej i Skandynawii).
Tajemnicze posągi kamienne rozbudzały wyobraźnię mieszkańców miejscowości i wsi, w których były odkrywane. Stanowiły dla nich element lokalnego krajobrazu, znany „od zawsze”. Zgodnie z wierzeniami ludowymi „baby pruskie” miały być ludźmi, którzy za swoje winy zamienieni zostali w kamienie.
Baba pruska z Mózgowa/Laseczna (fot. Pumeks, udostępniono na licencji: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International). Od kiedy naukowcy zaczęli zajmować się tym zagadnieniem przedstawiono także kilka prawdopodobnych interpretacji znaczenia kamiennych bab. Wolfgang La Baume uważał je za posągi grobowe, Jerzy Okulicz-Kozaryn twierdził z kolei, że były to rzeźby upamiętniające zmarłych wojowników lub kapłanów. Przedstawiono także hipotezę, że mogły być to lokalne formy pomników pokutnych oraz koncepcję, że „baby pruskie” powstały jako wyobrażenie zachodniobałtyjskich bóstw.
Wszystkie te interpretacje łączą rzeźby ze sferą sacrum, czyli szeroko rozumianą płaszczyzną wierzeniową. Należy jednak pamiętać, że w odniesieniu do społeczności pradziejowych i wczesnośredniowiecznych raczej nie można mówić o wyraźnym odróżnieniu sfery sacrum i profanum, dlatego większość pochodzących z tych czasów przedmiotów łączyła w sobie cechy związane z życiem codziennym i wierzeniami. Być może oprócz pozornie oczywistych funkcji religijnych, kamienne baby miały dla Prusów znaczenie bardziej użytkowe, np. jako ówczesne obiekty sztuki ? Jednak interpretacje w tym zakresie, przynajmniej do czasu ewentualnych, przełomowych odkryć archeologicznych czy nowych ustaleń z zakresu historii sztuki, muszą pozostać w sferze domysłów.
Uwagę zwracają także miejsca, w których dokonano odkryć większości „bab pruskich”. Znamy tylko jedno stanowisko, na którym posąg został znaleziony w pierwotnym miejscu użytkowania – jest to Poganowo, gdzie rzeźba znajdowała się w obrębie miejsca kultowego. Pozostałe baby wtórnie sytuowano na niezagospodarowanych terenach granicznych, co sugeruje ich funkcję jako kamieni granicznych. Jako przedmioty związane z dawnymi wierzeniami, były przenoszone na tereny nieużytkowane i niezwiązane z mieszkańcami. Za takie bezpieczne miejsce, dodatkowo neutralizujące „moce” pogańskich posągów, z pewnością mogły uchodzić obszary graniczne, ale także budynki sakralne i cmentarze, gdzie odkryto część kamiennych rzeźb. Jest to już jednak historia związana z ich późniejszą funkcją i tym jak przetrwały one w pamięci społecznej kolejnych pokoleń mieszkańców omawianych terenów.
Polecamy e-book Mariusza Sampa – „Sojusznik czy wróg? Relacje polsko-niemieckie w czasach Mieszka I i Bolesława Chrobrego”
Miejsca, w których odkryto "baby pruskie". Mapa „Lokalizacja średniowiecznych posągów antropomorficznych”, (aut. Marcin Sobiech / EXGEO Professional Map). Mapa w większej rozdzielczości
„Baby pruskie” w kulturze masowej
Współcześnie „baby pruskie” zlokalizowane są głównie w miejscach niezwiązanych z ich pierwotnym znaczeniem. Można podziwiać je w kościołach i muzeach (np. egzemplarz z Prątnicy wmurowany jest w bryłę tamtejszego kościoła, zaś egzemplarz z Poganowa znajduje się w muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie) oraz w przestrzeni miejskiej – np. cztery baby znajdujące się na Długim Pobrzeżu w Gdańsku, baba z Bratiana przeniesiona na dziedziniec Ratusza Staromiejskiego w Toruniu czy baba z Barcian na dziedzińcu Zamku Kapituły Warmińskiej w Olsztynie.
Współcześnie dostrzeżono też pozanaukowy, turystyczny potencjał jaki kryje się za średniowiecznymi rzeźbami. „Baby pruskie” stały się rozpoznawalnymi atrakcjami turystycznymi w różnych miastach, zwłaszcza w Olsztynie. Inspirują twórców pamiątek, odzieży, a nawet biżuterii. Kopie rzeźby z Barcian, pomalowane jaskrawymi kolorami stanowiły element rozgrywanych w Polsce mistrzostw Europy w piłce nożnej. Co ciekawe także kultura wysoka korzysta z dziedzictwa pruskich posągów, czego przykładem może być sztuka „Baby pruskie” wystawiona w 2005 roku na deskach Teatru im. Stefana Jaracza w Olsztynie.
„Baby pruskie” fascynują kolejne pokolenia badaczy. Można mieć nadzieję na następne odkrycia antropomorficznych rzeźb, które pozwolą naukowcom ostatecznie rozwikłać zagadkę tajemniczych figur i ich związku z pruskimi plemionami. Zainteresowanie posągami ze strony turystów pozwala wierzyć, że pamięć o dawnych kulturach i mieszkańcach dzisiejszych terenów Polski przetrwa i będzie inspiracją nie tylko dla naukowców, ale także szeroko rozumianych twórców kultury.
Bibliografia:
Źródła internetowe:
- Jerzy Łapo, Baby pruskie, [https://archeologia.pl/baby-pruskie/], (dostęp z dnia 17 stycznia 2021).
Opracowania:
- Wiesław Długokęcki, Osadnictwo na Żuławach w XIII i początkach XIV w., Malbork 1992.
- Jerzy Gąssowski, Prahistoria sztuki, Warszawa 2008.
- Jerzy Łapo, Co właściwie wiemy o pruskich babach kamiennych?, „Pruthenia”, t. II, Olsztyn 2006, s. 55-63.
- Henryk Łowmiański, Geografia polityczna Bałtów w dobie plemiennej, „Lituano - Slavica Posnaniensia”, Studia Historica, t. I, Poznań 1985, s. 7-105.
- Seweryn Szczepański, Antropomorficzna rzeźba kamienna a ludowa świadomość historyczna Prus Wschodnich i Zachodnich w XIX i XX w., „Pruskie baby kamienne. Fenomen kulturowy czy europejska codzienność?”, (red. J.M. Łapo, G. Białuński), Olsztyn 2007, s. 100-115.
- Seweryn Szczepański, Old Prussian “Baba” Stones: An Overview of the History of Research and Reception. Pomesanian-Sasinian Case, „Analecta Archaeologica Ressoviensia”,V. 10, Rzeszów 2015, s. 313-363.
- Teatr. Baby pruskie, [w:] „Puls Biznesu”, nr 223, z dnia 18-20 listopada 2005 r.
