Bitwa pod Krutami – ukraińskie Termopile

Bitwa pod Krutami: przyczyny, przebieg i skutki

Po rewolucji październikowej ukraińska Centralna Rada, pełniąca funkcję parlamentu, wydała 20 listopada 1917 roku tzw. III Uniwersał. Proklamowano w nim utworzenie Ukraińskiej Republiki Ludowej, której terytorium miało stanowić dziewięć południowo-zachodnich guberni dawnego Imperium. Państwo to miało jednak pozostać w związku federacyjnym z Rosją. Rządzący w URL politycy lewicy w większości deprecjonowali zagrożenie ze strony „czerwonych” oraz traktowali własne siły zbrojne po macoszemu. Wyjątkiem od tej niechlubnej reguły byli Symon Petlura, publicysta i sekretarz (tj. minister) spraw wojskowych, oraz Mychajło Michnowski, jeden z niewielu liczących się nad Dnieprem polityków ukraińskiej prawicy. Obaj byli zwolennikami sformowania silnej armii zawodowej. Pozostali w większości uważali, iż obowiązek „starych” armii z sukcesem przejmą formowane na potrzeby chwili milicje. Czas pokazał, iż ta koncepcja zupełnie nie zdała egzaminu.

Sekretariat Ukraińskiej Centralnej Rady w 1917 roku (domena publiczna).

W przededniu wybuchu wojny ukraińsko-bolszewiskiej doszło na dodatek do zmiany na stanowisku sekretarza spraw wojskowych. Z inspiracji prezesa rządu URL Wołodymyra Wynnyczenki Petlurę zastąpił ekonomista Mykoła Porsz. Niedoświadczony w sprawach wojskowych i oddany doktrynie socjalizmu Porsz dokonał szeregu negatywnych zmian w armii, m.in. zgodził się na powstanie rad żołnierskich, które de facto demoralizowały oddziały URL. Również za jego sprawą dowódcą wojsk republikańskich został dekownik ppłk Jurij Kapkan.

Wybuch wojny ukraińsko-bolszewickiej 1917-1918

Po przejęciu władzy w Moskwie i Petersburgu bolszewicy powołali do życia organ wykonawczy – Radę Komisarzy Ludowych. Natychmiast podjęli też walkę z kadetami (tj. rosyjskimi demokratami), środowiskiem oficerów armii rosyjskiej oraz wojskami kozackimi znad Donu i Kubania. Ponadto bolszewicy nie mogli się pogodzić z faktem uniezależniania się Ukrainy. Konflikt pomiędzy URL a RKL zaczął się od prób przejęcia kontroli nad oddziałami dawnej armii rosyjskiej na całym froncie wschodnim. Oznaczało to konflikt również o formacje, nad którymi pieczę trzymali komisarze polityczni akredytowani przez Centralną Radę. Po fiasku podporządkowania sobie oddziałów ukrainizowanych Frontu Południowo-Zachodniego „czerwoni” 7 grudnia 1917 roku utworzyli w Berdyczowie Wojskowo-Rewolucyjny Komitet Frontu Południowo-Zachodniego, który dwa dni później wezwał żołnierzy do niewykonywania rozkazów sekretarza spraw wojskowych URL (był nim wtedy Petlura) oraz by podporządkowali się RKL.

„Czerwoni” zamierzali pierwotnie zlikwidować URL przy użyciu zrewoltowanych rosyjskich żołnierzy stacjonujących na Ukrainie Prawobrzeżnej. Bolszewickie oddziały z południowo-zachodniej Rosji oraz Gwardie Czerwone w największych miastach Ukrainy miały stanowić jedynie skromne wsparcie dla licznych jednostek frontowych. Okazało się jednak, iż Petlura otrzymał informacje o zamiarach bolszewików i podjął działania zmierzające do zneutralizowania zagrożenia. Do walki chciano użyć przede wszystkim ukraińskich i ukrainizowanych oddziałów frontowych rozpadającej się armii rosyjskiej, których większość przebywała na froncie wschodnim (w tym na Ukrainie Prawobrzeżnej i Rumunii) oraz na Kaukazie. Władze URL w momencie wybuchu wojny mogły liczyć na ukraińskie oddziały: Frontu Rumuńskiego, Frontu Południowo-Zachodniego (m.in. I Ukraiński Korpus gen. Pawła Skoropadskiego, II Korpus Siczowy/Zaporoski, XXXI i XXXII Korpusy Armijne) i Frontu Zachodniego na Białorusi.

Petlura wyznaczył I Ukraińskiemu Korpusowi zadanie obsadzenia linii kolejowych prowadzących z Wołynia i Podola do Kijowa. Pozostałe ukraińskie formacje Frontu Południowo-Zachodniego i Rumuńskiego miały rozgromić lub rozbroić wroga w strefie przyfrontowej. Należy jednak zwrócić uwagę, że liczebność wszystkich ówczesnych zgrupowań i oddziałów dawnej armii rosyjskiej nie zawsze odpowiadała ich nazwie – bywało, że dywizje liczyły zaledwie kilka tysięcy żołnierzy w stanie żywnościowym, a pułki kilka setek. Nie można pominąć również niskiego morale i wyczerpania żołnierzy wielomiesięczną służbą na froncie.

Sytuacja na Ukrainie Prawobrzeżnej nie była więc dramatyczna. Oddziały bolszewickie nacierające na Kijów były zdemoralizowane, a poza tym nie spodziewały się oporu. Bardzo często szły też w rozsypkę po krótkiej strzelaninie z kozakami Skoropadskiego. Jeszcze przed końcem roku Ukraińcy zlikwidowali komitety rewolucyjne Frontu Południowo-Zachodniego i 11 Armii, rozbili wiele zbolszewizowanych oddziałów, odbili Berdyczów, a 12 grudnia klęską bolszewików zakończyła się próba zdobycia Odessy. Ze zmiennym szczęściem trwały walki o Równe. Na przełomie 1917-1918 r. jedynym zagrożeniem dla Centralnej Rady pozostawały oddziały 7 Armii. Poza nimi I Korpus oraz paramilitarne oddziały Wolnego Kozactwa musiały również zwalczać licznych maruderów z rozbitych wcześniej wrogich jednostek.

III Ukraiński Zjazd Wojskowy w Kijowie 2 listopada 1917 roku (źródło: kruty.org.ua).

Po porażce sił frontowych nacierających na Kijów oraz klęsce partii bolszewickiej w wyborach parlamentarnych nad Dnieprem RKL wystosowała 17 grudnia ultimatum do Centralnej Rady. Bolszewicy wymagali legalizacji ich jednostek na Ukrainie grożąc, iż w razie niewykonania żądań będą traktować URL jak wroga. Ukraińcy odrzucili ultimatum trzy dni później. Już 21 grudnia do Charkowa wkroczyły oddziały bolszewickie dowodzone przez Wołodymyra Antonowa. Trzy dni później „czerwoni” zorganizowali tam „Wszechukraiński Zjazd Rad Robotniczych i Żołnierskich deputowanych przy udziale włościańskich deputowanych” i utworzyli tzw. „Sekretariat Ludowy URL”. Następnego dnia Zjazd wystosował względem władz ukraińskich 5 rezolucji, wśród których znalazły się żądania zrealizowania ultimatum Rady Komisarzy Ludowych oraz rozwiązanie Centralnej Rady. Uczestnicy charkowskiego zjazdu zwrócili się również do rosyjskich bolszewików z prośbą o interwencję (choć ta de facto już trwała). Tym samym władze w Moskwie stworzyły sobie pretekst do tego, aby oficjalnie wysłać na Ukrainę armię inwazyjną. Agresja skłoniła ukraińskich polityków do zerwania związków z Rosją. 25 stycznia 1918 roku uchwalono IV Uniwersał Centralnej Rady, w którym proklamowano niepodległość Ukrainy.

Symon Petlura (domena publiczna).

Działania podjęte przez bolszewików określono mianem „wojny eszelonowej”, która polegała na poruszaniu się wzdłuż linii kolejowych i zajmowaniu najważniejszych węzłów komunikacyjnych, pozostawiając zacofaną i znajdującą się daleko od kolei prowincję w spokoju. Zdecydowane i agresywne działania wojsk Antonowa były dla władz URL niemiłym zaskoczeniem. Większość bitnych ukraińskich formacji była jeszcze związana walkami z bolszewikami na Ukrainie Prawobrzeżnej. Tymczasem na Ukrainie Lewobrzeżnej oraz na południe od Kijowa i Połtawy URL nie posiadało dużych garnizonów z wysokim morale. Największe załogi Centralna Rada posiadała głównie w Kijowie oraz na szlakach kolejowych prowadzących z Czernihowa i Połtawy do stolicy Ukrainy. Jednak ukraińskie władze mogły liczyć jedynie na część formacji. W Kijowie były to:

• 2 Ukraiński Kozacki Pułk im. Pawła Połubotki (ok. 1200 bagnetów),
• I Kureń Georgijewskiego Pułku im. Iwana Bohuna (ok. 500 bagnetów),
• Pułk im. Mychajła Hruszewskiego (ok. 800 bagnetów),
• Kureń Czarnomorski (225 bagnetów),
• I Kureń Strzelców Siczowych (ok. 660 bagnetów),
• Pomocniczy Studencki Kureń Strzelców Siczowych (120 bagnetów),
• Hajdamacki Kosz Ukrainy Słobodzkiej (w składzie: Kureń Czerwonych Hajdamaków, Kureń Czarnych Hajdamaków i Atamańska Sotnia Konna, razem ok. 450 bagnetów i szabel), dowodzony przez Symona Petlurę,
• Kijowski Pułk Wolnego Kozactwa (643 bagnety),
• część I i II Ukraińskiej Szkoły Wojskowej (kolejno ok. 150-200 i 200 bagnetów),
• Kijowski Pułk Wartowniczy,
• Pułk Republikański,
• Brygada Artylerii im. M. Hruszewskiego i Ciężki Dywizjon Artylerii (nie mniej niż 24 działa i haubice),
• 1 Ukraiński Dywizjon Lotniczy (zaledwie jeden samolot),
• 1 Ukraiński Dywizjon Samochodów Pancernych (10 samochodów pancernych).

Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”

Na połtawskim szlaku kolejowym:

• 1 Ukraiński Kozacki Pułk im. Bohdana Chmielnickiego (ok. 1000 bagnetów) w Połtawie i Konstantynohradzie,
• Wileńska Szkoła Wojskowa (ok. 350 bagnetów) w Połtawie.

Na czernihowskim szlaku kolejowym:

• Pułk im. Petra Doroszenki (ok. 1200 bagnetów) w Konotopie i Michajłowym Chutorze,
• Kureń „Śmierci” (ok. 400 bagnetów) w Konotopie,
• I Ukraińska Szkoła Wojskowa im. Bohdana Chmielnickiego (250 bagnetów) na stacji Docz,
• oddziały Wolnego Kozactwa na Czernihowszczyźnie (ok. 465-545 bagnetów).

Wołodymyr Antonow, dowodzący bolszewicką inwazją na Ukrainę, w 1919 roku (domena publiczna).

Pozostałe oddziały okazały się nielojalne lub z różnych powodów zachowały neutralność. Na stronę bolszewików chciał przejść np. Kureń im. Tarasa Szewczenki (ok. 800 bagnetów), stacjonujący w Niżynie, ale został w porę rozbrojony. Na postawę ukraińskich żołnierzy wpływało wiele czynników: zmęczenie wojną, propaganda bolszewików oraz udana kampania dezinformacyjna agresora, która powodowała, iż żołnierze niekiedy gubili się w tym kto przeciw komu walczy. Polski badacz Grzegorz Skrukwa wskazuje na to, że nie bez powodu bolszewicy nazwali stworzone przez siebie marionetkowe organy bardzo podobnie do nazw instytucji URL (choćby „Sekretariat Ludowy URL”). Ukrywając się pod „ukraińskimi” abrewiaturami i mistyfikując wybuch wojny domowej komuniści starali się wprowadzić chaos w szeregach ukraińskich formacji. W wielu miastach im się to udało, ale w Kijowie podstęp okazał się niewystarczający. Tam na 9 tys. bagnetów 1/3 żołnierzy w stanie bojowym pozostała wierna rządowi, zdecydowana większość pozostałych, nie wiedząc co się dzieje, ogłosiła neutralność do czasu wyjaśnienia sytuacji, a tylko skromna część kozaków stanęła po stronie lokalnych gwardii czerwonych i zbuntowanych robotników. Podsumowując, URL dysponowało w stolicy i na Ukrainie Lewobrzeżnej ok. 6800 bagnetami w oddziałach regularnych i paroma tysiącami Wolnych Kozaków.

Tymczasem bolszewicy dysponowali na odcinku czernihowskim 4820 bagnetami, 18 działami, 2 samochodami pancernymi, 2 samolotami i jednym pociągiem pancernym, a na odcinku połtawskim 3335 bagnetami, 7 działami oraz jednym pociągiem pancernym. Dodatkowo Antonowowi podporządkowano rezerwy w sile ok. 1700 bagnetów, 3 samochodów pancernych i jednego pociągu pancernego. Razem: 9 855 bagnetów, 25 dział i haubic, 5 samochodów pancernych, 3 pociągi pancerne i dwa samoloty. Antonow mógł liczyć na lokalne gwardie czerwone, których liczebność sięgała ok. 6100 bagnetów i zbolszewizowane oddziały wojskowe w Kijowie (ok. 2700 bagnetów). Bolszewicy zaangażowali do walki z URL mniej więcej 18 755 bagnetów. Znaczną część tych sił stanowiły oddziały złożone z żołnierzy dawnej armii rosyjskiej, ale obok nich w szeregach wojsk inwazyjnych znalazł się liczący ok. 500 bagnetów oddział marynarzy floty bałtyckiej. W oddziałach Gwardii Czerwonej na Ukrainie znaczny odsetek stanowili niedoświadczeni bojowo robotnicy.

Bitwa pod Krutami

Przeciwko nadciągającym bolszewikom wysłano słabe liczebnie zgrupowanie pod dowództwem byłego sekretarza spraw wojskowych Petlury. W dniach 28-29 stycznia siły ukraińskie osłaniające Kijów od wschodu zajęły pozycje obronne na stacjach Bobryk, Kononiwka i Kruty. Na stacji Bobryk, która znajdowała się na tyłach, rozlokowano sztab Petlury i rezerwy: Kureń Czerwonych Hajdamaków i Atamańską Sotnię Kawalerii (ponad 300 bagnetów i szabel), część Pułku im. P. Doroszenki, która wycofała się z Bachmacza (ok. 200 bagnetów) oraz 1 Sotnię Strzelców Siczowych (180 bagnetów). Na stacji Kononiwka, osłaniającej stolicę od strony Połtawy, znajdowały się: Kureń Czarnych Hajdamaków (150 bagnetów) i czota Strzelców Siczowych (40 bagnetów). Stację Kruty, na szlaku z Czernihowa, obsadzały:

• połowa I Ukraińskiej Szkoły Wojskowej im. B. Chmielnickiego (250 oficerów i junaków),
• 1 Sotnia Pomocniczego Studenckiego Kurenia Strzelców Siczowych w sile 116 bagnetów pod dowództwem sotnyka (tj. kapitana) Omelczenki,
• resztki Kurenia „Śmierci” (ok. 50 bagnetów),
• Wolni Kozacy z Czernihowszczyzny (80 bagnetów).

Bitwa pod Krutami (źródło: kruty.org.ua).

Stację Kruty miała więc bronić załoga mająca w stanie bojowym ok. 496 bagnetów. Dowódcą obrony był formalnie przedstawiciel administracji wojskowej sotnyk Fedir Tymczenko. Jego sztab mieścił się w pociągu na stacji kolejowej. Jednak de facto obroną kierował sotnyk Awerkij Honczarenko, przebywający bezpośrednio na linii frontu. Okopy Ukraińców znajdowały się kilkaset metrów od stacji Kruty. Na lewo od nasypu kolejowego pozycje obronne zajęły 3 czoty (plutony) 1 Sotni Studenckiej, 2 Sotnia I Szkoły Wojskowej i Kureń „Śmierci”, a na prawo od torów 3 i 4 Sotnia I Szkoły Wojskowej oraz większość Wolnych Kozaków Honczarenki. Posiadali 8-10 karabinów maszynowych. Na samym torze kolejowym pomiędzy oboma skrzydłami obrony rozlokowano improwizowany lekko opancerzony parowóz z działem polowym i dwoma karabinami maszynowymi, który w dalszej części tekstu będzie określany skrótowo mianem „pancerki”. Dowodził nią sotnyk Semen Łoszczenko. Na stacji rozlokowano jako rezerwę jedną z czot studenckich i 1 Sotnię I Szkoły Wojskowej. Obronie sprzyjał otwarty, równy teren przed stacją.

Na stację nacierały następujące siły pod dowództwem Michaiła Murawjowa:

• połtawska kolumna Jegorowa w sile ok. 1300 bagnetów,
• tzw. 2 Armia Berzina z ok. 3500 bagnetów i 12 armatami,
• tzw. 3 Armia Kudynskiego licząca ok. 800 bagnetów.

W trakcie walk o Kruty na pole walki dotarły 1 Zbiorczy Zagon Piotrogrodzki, który wcześniej brał udział w walkach o Ołeksandrowsk, oraz pociąg pancerny z kilkudziesięcioosobową załogą i desantem matrosów. Razem z nimi stan bojowy mógł wynieść nawet 6 tys. bagnetów.

Petlura z pewnością nie oczekiwał, iż uda mu się zatrzymać „czerwonych”. Jego plan zakładał opóźnianie postępów przeciwnika. Wróg miał napotykać na opór na każdej napotkanej stacji kolejowej: najpierw pod Krutami i Kononiwką, następnie pod stacją Bobryk i w końcu pod Jahotynem nad rzeczką Supij. Ukraińcy poza zaskoczeniem agresorów swym oporem zamierzali więc wykorzystać również przeszkody naturalne.

Polecamy e-book Przemysława Mrówki – „Krwawy Kaukaz: Czeczenia”:

Walki zaczęły się z rana 29 stycznia od niecelnego ostrzału artyleryjskiego pozycji obrońców. Potem na lewe skrzydło Ukraińców uderzyła 2 Armia, podczas, gdy na prawe rzucono zgrupowanie Jegorowa. „Czerwoni” atakowali otwartym, pokrytym śniegiem polem, gdzie szczególnie dobrze widoczni dla Ukraińców byli marynarze Floty Bałtyckiej. Prawdopodobnie Murawjow uważał, że złamie morale obrońców tzw. atakiem psychologicznym. Nacierających bolszewików dziesiątkował z frontu celny ogień karabinowy, a tylne szeregi nękano ostrzałem działa polowego z pancerki, który co prawda nie zadawał im ciężkich strat, ale negatywnie wpływał ich na morale. W końcu oddziały Sybiraków zdecydowały się na samowolny odwrót, zostawiając matrosów i pozostałych towarzyszy na pastwę losu. Tym samym załamał się pierwszy szturm. Straty poniesione przez Ukraińców były znikome. Na tyłach wojsk Murawjowa doszło do mityngu Sybiraków, którzy odmówili dalszego udziału w natarciach. To ciekawy przykład tego jak stosowana dotychczas z sukcesem przez bolszewików taktyka niszczenia dyscypliny w armii rosyjskiej w tym wypadku obróciła się przeciwko nim. Niesubordynacja Sybiraków skomplikowała sytuację „czerwonych”, ale nie oznaczała zakończenia walk.

Michaił Murawjow w mundurze kapitana armii carskiej (domena publiczna).

Kolejny szturm miał miejsce popołudniu. Bolszewicka piechota starała się flankować pozycje obrońców, przez co Honczarenko wezwał na prawe skrzydło 1 Sotnię I Szkoły Wojskowej. W trakcie wymiany ognia sotnyk Omelczenko został ranny. Na domiar złego Berzin rozkazał przenieść ogień artylerii na stację kolejową, gdzie znajdował się pociąg sztabowy wraz z podczepionym do niego wagonem amunicyjnym. Tymczenko wydał rozkaz wycofania pociągu parę kilometrów za zachód od stacji. Jego racjonalna decyzja skomplikowała jednak sytuację obrońców, którym kończyła się amunicja. W wypadku walki wręcz nie mieliby szans w konfrontacji z liczniejszym, brutalniejszym i bardziej zaprawionym w tego typu starciach przeciwnikiem. Z tego powodu Honczarenko podjął kontrowersyjną decyzję – wydał Łoszczence rozkaz wyjechania pancerką po wagon z amunicją. Jakkolwiek naboje do karabinów były niezbędne do prowadzenia dalszej walki, to na pewien czas utracono wsparcie działa.

Zniknięcie pancerki z pola walki nie uszło uwadze Murawjowa i stało się przyczyną kolejnego, ostatniego już szturmu na Kruty. Natarciu sprzyjało ponadto pojawienie się na polu walki świeżych sił – były to 1 Zbiorczy Zagon Piotrogrodzki (zapewne kilkuset żołnierzy w stanie bojowym) i pociąg pancerny matrosa Połupanowa. Razem z nimi do szturmu ruszyły te oddziały Murawjowa, które jeszcze nie brały udziału w walkach lub poniosły w nich mniejsze straty m.in. Gwardie Czerwone z Moskwy i Tweru. Kolejne starcie, mające miejsce ok. godziny 21, było krótsze z uwagi na niewielką ilość amunicji jaką jeszcze dysponowali Ukraińcy. Honczarenko wydał rozkaz odwrotu, przy czym dotarł on z pewnym opóźnieniem na lewe skrzydło. Na domiar złego ukraińskie pozycje minął bolszewicki pociąg pancerny, który wjechał na stację i wysadził desant. Czoło matrosom stawiła pozostawiona w odwodzie czota rezerwowa 1 Sotni Studenckiej, ale została szybko pokonana przez wprawionych w walce wręcz bolszewików. Większość studentów dostała się do niewoli, a wraz z nimi ranieni we wcześniejszych szturmach młodzi obrońcy. Jeńcem został również Omelczenko.

W tym samym czasie reszta ukraińskich żołnierzy w ciemnościach minęła stację kolejową, staczając po drodze niewielkie potyczki ogniowe z bolszewickimi patrolami. Należy również dodać, iż udało im się zabrać z pola walki wszystkie karabiny maszynowe, które posiadali. Po napotkaniu pancerki i pociągu sztabowego Tymczenki całe zgrupowanie wycofało się na stację Bobryk, gdzie rankiem 30 stycznia połączyło się z resztą sił Petlury.

29 stycznia bolszewicy natarli również na stację Kononiwka. Ukraińców zaatakowało znacznie słabsze zgrupowanie przeciwnika, szacowane na ok. 1100 bagnetów. Przebieg starcia nie był też tak dramatyczny jak pod Krutami. Po odparciu pierwszych szturmów na stację i oczekując pojawienia się większych sił Antonowa (te tymczasem walczyły o Kruty) zdecydowano się na odwrót z Kononiwki.

Bilans starcia i powstanie mitu

Awerkij Honczarenko, dowódca obrońców Krut (źródło: kruty.org.ua).

1 Sotnia Studencka i I Szkoła Wojskowa straciły razem: 18-22 poległych, 29 zamordowanych po walce studentów, 55-65 rannych i 7 jeńców, którzy ocaleli. Te dwie formacje straciły więc co najmniej od 116 do 130 osób. Nie są znane dokładne straty Kurenia „Śmierci” i Wolnych Kozaków, choć z uwagi na przebieg walki i znacznie większe doświadczenie żołnierzy tychże formacji można domniemywać, że były niewielkie, zapewne ok. 20 osób, głównie rannych. Ukraińcy stracili więc od 136 do 150 osób, z czego straty bezpowrotne wynosiły co najmniej 47-51 zabitych i 7 jeńców. Straty bolszewików były znacznie większe – ok. 300 poległych. Trudna do oszacowania jest liczba rannych, ale wielu z nich, wykrwawiając się lub zamarzając jeszcze w trakcie bitwy, zostało ujętych w liczbie zabitych.

Koszt zdobycia stacji kolejowej w dużej mierze zaważył na stosunku zwycięzców do jeńców. W ręce bolszewików trafiło 36 obrońców. Aby „poprawić statystykę” zdecydowano się na zamordowanie 27 jeńców. Kolejnych dwóch: chorążych Pawła Kolczenkę i Konstantyna Belihorskiego bestialsko zakatowano później pod Niżynem. 7 ocalałych jeńców wywieziono do Charkowa. Rozkaz mordu wydał prawdopodobnie Murawjow, który niejednokrotnie wsławił się bezsensownym okrucieństwem.

Po starciach pod Krutami i Kononiwką Petlura zebrał swe siły na stacji Bobryk z rana 30 stycznia 1918 roku. Następnie wycofał się na stację Jahotyn, gdzie przygotowano pozycje obronne i wysadzono most kolejowy na rzece Supij. Tam do Petlury doszła wieść o wybuchu antyrepublikańskiego powstania w Kijowie. Oddziały, które broniły stacji pod Krutami wniosły spory wkład w jego stłumienie.

Mit Krut powstał już niedługo po starciu, a jego popularność zaczęła tylko rosnąć w wyniku utracenia przez URL niepodległości, a w konsekwencji braku możliwości prowadzenia rzetelnych badań. Składał się z czterech elementów:

• śmierci wszystkich młodych obrońców w liczbie 300,
• wszyscy obrońcy, poza ok. 20 oficerami, byli studentami lub gimnazjalistami,
• zostali zdradzeni przez tchórzliwych oficerów, którzy w trakcie bitwy zostawili ich bez broni i amunicji,
• do obrony niepodległości Ukrainy stanęła jedynie garstka młodych ludzi, podczas, gdy dorośli wykazali się tchórzostwem i pijaństwem.

Polecamy e-book Tomasza Leszkowicza – „Oblicza propagandy PRL”:

Źródłami powyższych mitów były głównie publicystyczne teksty części ukraińskich polityków, skłóconych z rodzimą lewicą, a ich celem było zniszczenie wizerunku oponentów w oczach ukraińskiej ludności. Swoje zrobiły również zwykłe błędy – Grzegorz Skrukwa zwrócił uwagę na to tego, że Honczarenko w jednej ze swych relacji pomylił się o jeden rząd wielkości i zamiast „25 poległych” napisał „250”. Niewykluczone, że mógł to być błąd drukarza. W każdym razie przyczynił się powstania mitu „ukraińskich Termopil”, który zresztą obiektywni badacze obalili jeszcze w okresie międzywojennym. Przesadzone były również tezy o „zdradzie” oficerów w trakcie bitwy czy bierności niemal wszystkich ukraińskich weteranów armii rosyjskiej wobec inwazji.

Pogrzeb obrońców Krut (źródło: kruty.org.ua).

Warto również omówić wpływ bitwy pod Krutami na przebieg wojny ukraińsko-bolszewickiej 1917-1918. Kruty okazały się pierwszym miejscem, obok stacji Kononiwka, gdzie bolszewicy napotkali silny i zorganizowany opór formacji wiernych Centralnej Radzie. Obrońcy uniemożliwili Antonowowi szybkie dotarcie do Kijowa. Ostatecznie więc bitwa o Kruty przypieczętowała los antyrepublikańskiej rebelii w stolicy Ukrainy.

Kruty dzisiaj

Współcześnie Kruty pełnią ważną rolę w pamięci historycznej Ukrainy. Co roku pod Kijowem odbywają się inscenizacje oraz modlitwa za dusze poległych obrońców. W rekonstrukcji boju biorą udział dziesiątki, a czasem nawet setki członków grup rekonstrukcyjnych. 30 stycznia 1998 roku Narodowy Bank Ukrainy puścił w obieg limitowaną edycję 200 tys. monet upamiętniających patriotyzm i poświęcenie młodych obrońców Krut. Z kolei 25 sierpnia 2006 roku prezydent Wiktor Juszczenko uczestniczył w uroczystym odsłonięciu pomnika poświęconego obrońcom stacji kolejowej. W setną rocznicę bitwy prezydent Petro Poroszenko nadał Wojskowemu Instytutowi Telekomunikacji i Informatyzacji Sił Zbrojnych Ukrainy imię „Bohaterów Krut”.

Od dłuższego czasu przymierzano się do wyprodukowania filmu fabularnego w całości poświęconemu bitwie pod Krutami. Jedyna wzmianka o starciu pojawiła się w dramacie historycznym Поводир ([Przewodnik]), gdzie owe starcie pojawia się w formie bardzo krótkich retrospekcji jednego z głównych bohaterów filmu Iwana Koczergi, niewidomego bandurzysty i zarazem byłego oficera armii ukraińskiej. Obecnie trwają zdjęcia do filmu wojennego Kruty 1918, reżysera Ołeksija Szapariewa, a jego budżet wynosi 52 mln hrywien. Dla porównania film Кіборги ([Cyborgi]), dotyczący obrony lotniska donieckiego przez wojsko ukraińskie jesienią 2014 roku, kosztował producentów 48 mln hrywien. Bitwa pod Krutami odgrywa więc zdecydowanie ważną rolę w świadomości narodowej Ukraińców oraz polityce historycznej Kijowa, skoro producenci zdecydowali się na zainwestowanie swoich środków w film Szapariewa.

W ostatnich latach w Polsce rozmowy na temat historii Ukrainy ogranicza się najczęściej do zbrodni OUN i UPA na polskiej ludności. Mimo wagi tego zagadnienia nie dostrzega się zarazem masy innych historycznych tematów, które są dla Ukraińców bardzo ważne. Na domiar złego w debacie nad historią Ukrainy coraz częściej udzielają się osoby mogące się „poszczycić” niekompetencją, przeważnie zresztą nie znające nawet rosyjskiego i ukraińskiego. W takiej sytuacji nie może dziwić fakt niedostrzeżenia wielu ważnych dat w kalendarzu ukraińskiej polityki historycznej, w tym setnej rocznicy „ukraińskich Termopil”.

Bibliografia:

• Wydawnictwa źródłowe:
• Бій під Крутами в національній пам’яті: Збірник документів і матерліалів, упоряд. О. Любовець, О. Березовський, С. Бутко, А. Тищенко, І. Цимбал, Український Інститут Національної Памяті, Київ 2013.
• Гражданская Война на Украине 1918-1920. Сборник документов і материалов в трех томах, четырех книгах, т. І; т. ІІ, ред. С. М. Короливский, Наукова Думка, Киев 1967.
• Українська Центральна Рада. Документи і матеріали. У двох томах, т. 1: 4 березня – 9 грудня 1917 р., упоряд. В. Верстюк, Київ 1996; т. 2: 10 грудня 1917 р. – 29 квітня 1918 р., упоряд. В. Верстюк, Наукова Думка, Київ 1997.
• Wspomnienia:
• Антонов-Овсеенко Володимир, Записки о Гражданской Войне, том І: Овтябрь в походе, Высший Военный Редакционный Совет, Москва 1924.
• Гончаренко Аверкій, Бій під Крутами, „За державність”, річник 9, 1939, s. 145-152.

Крути січень 1918 року: документи, матеріали, дослідження, кіносценарій, упор. Ярослав Гаврилюк, Просвіта, Київ 2008.

• Л-ий І. [Лоський Ігор], Крути, „Літопис Червоної Калини”, № 2, 1932, s. 2-5.
• Opracowania:
• Mawdsley Ewan, Wojna domowa w Rosji 1917-1920, Bellona, Warszawa 2004.
• Skrukwa Grzegorz, Formacje wojskowe ukraińskiej „rewolucji narodowej” 1914-1921, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008.
• Дорошенко Дмитро, Історія України 1917—1923, т. І. Доба Центральної Ради, Темпора, Київ 2002.
• Героїка трагедії Крут, упор. Володимир Сергійчук, ПП Сергійчук М. І., Київ 2008.
• Збараський Семен, Крути. У 40-Річчя Великого Чину. 29-го січня 1918 – 29-го січня 1958, „Шлях Молоді”, Мюнхен – Нью Йорк 1958.
• Крезуб Антін [Думін Осип], „Українські Термопілі” (в десяту річницю бою під Крутами), „Літературно-Науковий Вістник”, річник XXVIII, № 2, 1928, s. 105-109.
• Крути 29 січня 1918 р., упор. Олена Бойко, Київ 2007.
• Крипякевич Іван, Гнатєвич Богдан, Стефанів Зенон, Думін Осип, Шрамченко Святослав, Історія українського війська, Видавництво Івана Тиктора, Львів 1936 (reprint 1992).
• Лободаєв Володимир, Революційна стихія. Вільнокозацький рух в Україні 1917-1918 рр., Темпора, Київ 2010.
• Тинченко Ярослав, Новітні Запорожці. Війська Центральної Ради березень 1917- квітень 1918, „Militaria Ucrainica”, Темпора, Київ 2010.
• Тинченко Ярослав, Українські зброцні сили: березень 1917 — листопад 1918 р. (організація, чисельність, бойові дії), Темпора, Київ 2009.
• Удовиченко Олександр, Загибель студентського куреня під Крутами, „Військова Справа”, № 2, 1928, s. 5-8.
• Фіголь Атаназій , Бій під Крутами, „Літопис Червоної Калини”, № 2, 1931, s. 2-6.
• Шандрук Павло, Термопіли – Крути, [w:] Герої Крут. Лицарський подвиг юних українців 29 січня 1918 року, упор. Ігор Ільєнко, „Відродження”, Дрогобич 1995. s. 230-232.
• Strony internetowe:
• Бій під Крутами [dostęp: 31 stycznia 2018 roku] <[http://kruty.org.ua/]>,
• Президент присвоїв Військовому інституту телекомунікацій та інформатизації почесне найменування імені Героїв Крут [w:] Міністерство оборони України, 29 stycznia 2018 roku [dostęp: 30 stycznia 2018 roku] <[http://www.mil.gov.ua/news/2018/01/29/prezident-prisvoiv-vijskovomu-institutu-telekomunikaczij-ta-informatizaczii-pochesne-najmenuvannya-imeni-geroiv-krut/]>.

Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!