Harald III Srogi – piorun Północy

O życiu i czynach Haralda III Srogiego dowiadujemy się przede wszystkim z Heimskringla – zbioru sag napisanego w pierwszej połowie XIII wieku w języku staroislandzkim przez poetę i historyka, Snorriego Sturlusona. Harald urodził w 1015 roku w Ringerike w Norwegii jako syn lokalnego władcy, Sigurda Syr i Åsty Gudbrandsdatter, której Sigurd był drugim mężem. Harald był młodszym bratem przyrodnim króla Norwegii, Olafa II Haraldsona (późniejszy św. Olaf). Władca ten miał wielki wpływ na dorastającego krewnego, który w przeciwieństwie do ojca i dwóch starszych braci wykazywał się dalekowzrocznością i nieprzeciętną ambicją.

Harald III Srogi: bitwa pod Stiklestad i ucieczka

W 1028 roku król Olaf został pozbawiony tronu na rzecz króla Danii i Anglii, Knuta Wielkiego oraz popierających go norweskich możnych i wygnany z Norwegii. Z początkiem 1030 roku, na wieść o powrocie przyrodniego brata, pragnącego odzyskać tron, ledwie piętnastoletni Harald zebrał kilkuset ludzi, z którymi przyłączył się do armii Olafa. 29 lipca tego roku rodzeństwo starło się z siłami wiernymi królowi Knutowi w bitwie pod Stiklestad, która zakończyła się klęską armii Olafa i jego śmiercią. Sam Harald został ciężko ranny, lecz udało mu ujść z pola bitwy i ukryć w leśnej farmie, gdzie leczył rany. Po powrocie do zdrowia wraz częścią ocalałych z bitwy udał się do Szwecji, a stamtąd na Ruś Kijowską rządzoną przez Jarosława Mądrego.

Jak podaje Snorii Sturluson: „Następnej wiosny załatwili sobie miejsca na statku i popłynęli latem na wschód do Garðaríki [Rusi Kijowskiej], aby odwiedzić króla Jarizleifra [Jarosława] i pozostać tam przez zimę” (Snorri Sturluson, Heimskringla, t. III, tłum. A. Finlay, A. Faulkers, London 2015). Wielki Książe Kijowski serdecznie ugościł przybyszów z północy, głównie dlatego, że potrzebował doświadczonych wojowników i dowódców. Ponadto, Jarosław wcześniej gościł na swoim dworze wygnanego z Norwegii króla Olafa, a jego żona, Ingegerda była siostrą żony zabitego pod Stiklestad władcy.

Jako dowódca wojsk Jarosława, Harald brał udział w wyprawie na Polskę w 1031 roku, walczył przeciwko Pieczyngom i pozostałym wrogom kijowskiego księcia oraz „podróżował szeroko po ziemiach wschodniego Bałtyku” (Snorri Sturluson, Heimskringla, t. III, tłum. A. Finlay, A. Faulkers, London 2015.)

Harald III Srogi na czele gwardii wareskiej

Po kilkuletniej służbie u Jarosława, już jako znany powszechnie wojownik, Harald na czele swoich ludzi udał się do Konstantynopola, gdzie wstąpił do gwardii wareskiej – istniejącej od X wieku straży przybocznej cesarza wschodniego cesarstwa rzymskiego. Wysoki, potężnie zbudowany i wojowniczy Norweg szybko zaskarbił sobie uznanie gwardzistów, stając się w krótkim czasie ich dowódcą. Harald brał udział w walkach w wielu zakątkach imperium. Szlak bojowy zaprowadził go na Morze Śródziemne, gdzie walczył przeciwko arabskim piratom, a także do Anatolii, Mezopotamii i północnej Afryki, gdzie według skalda Þjóðólfra Arnórssona miał zdobyć ponad osiemdziesiąt twierdz. Służba w gwardii zaprowadziła przyszłego króla Norwegii nawet do Jerozolimy. Charakter jego wizyty pozostaje niepewny, ale najprawdopodobniej miała ona miejsce po podpisaniu traktatu pokojowego między cesarzem Michałem IV Paflagończykiem a kalifem z dynastii Fatymidów al-Mustansirem Billahem w 1036 roku. Zadaniem Haralda było wówczas eskortowanie do miasta pielgrzymów, wśród których byli również członkowie rodziny cesarskiej.

Seria zwycięskich kampanii z udziałem Haralda dobiegła końca w 1038 roku wraz wyprawą przeciwko emiratowi Sycylii. Wówczas dowódca gwardii wareskiej walczył wspólnie z najemnikami Wilhelma Żelaznorękiego, twórcy potęgi rodu de Hauteville i pierwszego normańskiego hrabiego Apulii. Po kampanii sycylijskiej normańscy najemnicy i Lombardczycy wzniecili w 1041 roku bunt przeciwko bizantyjskiemu panowaniu w południowych Włoszech. Cesarskie wojska, w tym gwardia wareska Haralda, zostały pokonane 17 marca w bitwie pod Olivento i 4 maja pod Montemaggiore. Po tych klęskach gwardia została odesłana do stolicy, a następnie do Bułgarii, gdzie walczyła u boku cesarza przeciwko rebeliantom.

Polecamy e-book Michała Beczka – „Wikingowie na Rusi”

Harald III Srogi: wróg cesarza

Wraz ze śmiercią Michała IV Paflagończyka w grudniu 1041 roku i wstąpieniem na tron Michała V, Harald stracił względy, którymi cieszył na cesarskim dworze. Nie wiadomo, co było główną przyczyną złych relacji między dowódcą gwardii a nowym cesarzem. Według sag powodem było uczucie, jakie narodziło się między Haraldem a siostrzenicą cesarzowej Zoe, Marią. Gwardzista miał poprosić nawet o rękę wybranki, lecz cesarzowa nie wyraziła zgody, gdyż sama chciała poślubić Haralda. Według Saxo Gramatyka, Harald miał dopuścić się morderstwa, zaś zdaniem Wilhelma z Malmesbury zbezcześcić godność szlachcianki. Prawdopodobne wydaje się, że Michał V po prostu obawiał się owianego wojenną sławą dowódcy gwardii i jego braku lojalności. Niezależnie od przyczyn skutkiem konfliktu było aresztowanie i uwięzienie Norwega.

Równie zagadkowa jest ucieczka Haralda z niewoli. Jedyną próbę jej wytłumaczenia podjęto w Heimskringli, według której uwięzionemu przyrodniemu bratu pomógł zmarły król i późniejszy święty, Olaf.

 „[…] błogosławiony król ukazał mu się i powiedział, że go uwolni […] Następnej nocy bogata kobieta zeszła do lochu wraz z dwoma służącymi. Opuścili oni linę do celi i wyciągnęli ich. Kobieta została wcześniej obdarowana lekarstwem przez króla Olafa, a ten pojawił się potem w jej śnie prosząc, by uwolniła jego brata z więzienia.” (Snorri Sturluson, Heimskringla, t. III, tłum. A. Finlay, A. Faulkers, London 2015.)

Odzyskawszy wolność, Harald stanął na czele wiernych mu gwardzistów i ruszył na Michała V Kalafatesa, przeciwko któremu wybuchł wówczas regularny bunt. Harald dopadł skrywającego się w klasztorze cesarza, oślepił go i ponownie umieścił w przybytku.

Powrót do Norwegii

Po przewrocie Harald zdecydował się opuścić cesarstwo, lecz cesarzowa Zoe i jej nowy mąż Konstantyn IX nie wyrazili na to zgody. Ignorując zakaz, były gwardzista wymknął się statkiem wraz kilkoma ludźmi, pokonując Bosfor i wypływając na Morze Czarne. Stamtąd udał się na Ruś, gdzie ożenił się z córką Jarosława Mądrego – Elżbietą, zwaną w sagach Ellisif.

W czasie swojej służby dla cesarstwa i licznych wypraw wojennych Harald zgromadził pokaźną fortunę, którą przezornie wysyłał do Kijowa Jarosławowi na przechowanie. Wiking nie zamierzał jednak osiąść na Rusi. Będąc zamożnym i doświadczonym wodzem, Harald zaczął snuć plany powrotu do Norwegii i odzyskania królestwa swojego przyrodniego brata. Z początkiem 1045 roku pretendent wyruszył z Nowogrodu w drogę do domu, gdzie przybył na początku przyszłego roku. Od 1035 roku królem Norwegii był Magnus Dobry, nieślubny syn Olafa II, w którego rękach od 1042 roku znajdowała się również korona Danii.

Harald sprzymierzył się z władcą Szwecji, Anundem Jakubem oraz pretendentem do duńskiego tronu Swenem Estrydsenem, z którymi najeżdżał duńskie wybrzeże, chcąc pokazać bezradność Magnusa i nakłonić ludność do przejścia na ich stronę. Tubylcy nie dali się przekonać, a Magnus nie chcąc walczyć z wujem, zawarł z nim porozumienie, według którego od 1046 roku Harald został współrządcą Norwegii, w zamian oddając bliskiemu bankructwa Magnusowi połowę majątku.

Zaledwie rok później Magnus Dobry zmarł, mianując wcześniej swoim następcą na tronie Norwegii Haralda, a na tronie Danii Swena Estrydsena. Harald nie zwlekając, ogłosił się również królem Danii. Agresji wobec niedawnego sojusznika nie poparli jednak ani możni, ani armia. Ambitny Harald nie zamierzał odpuścić i już w następnym roku wyprawił się przeciwko Swenowi, stosując przy tym podobną strategię do tej przeciwko Magnusowi. Król Norwegii uderzał gwałtownie na wybrzeża Danii, najeżdżając je i rabując. W 1049 roku jego łupem padło Hedeby – najważniejszy duński ośrodek handlowy, który nie podniósł się już po tym ataku, pustoszejąc całkowicie do roku 1066. Do większego starcia między władcami doszło tylko raz, 9 sierpnia 1062 roku w zakończonej zwycięstwem Haralda bitwie morskiej pod Nisą. Wyczerpanie i duże koszty ostatecznie skłoniły królów do zawarcia pokoju, na mocy którego oba królestwa wróciły do statusu quo.

Król Harald III Srogi zapisał się w historii przede wszystkim jako wojownik a nie władca, chociaż na tym polu również odnosił znaczne sukcesy. Nie był wyrozumiałym królem i rządził Norwegią twardą ręką z pomocą królewskiej drużyny. Silne scentralizowane rządy zaskarbiły Haraldowi przydomek Hardrada, który oznacza twardego/srogiego władcę. Mimo długotrwałej wojny z Danią, dla Norwegii rządy Haralda były okresem stabilizacji i rozwoju gospodarczego. Król wprowadził monopol na bicie monet i rozpowszechnił gospodarkę monetarną. Za sprawą działań Haralda Norwegia umocniła swoją pozycję w handlu międzynarodowym, utrzymując stosunki gospodarcze z Wyspami Brytyjskimi, Rusią i cesarstwem wschodniorzymskim. To Haralda powszechnie uznaje się za założyciela współczesnej stolicy Norwegii – Oslo, choć najnowsze badania archeologiczne wykazały, że osadnictwo istniało tam już wcześniej.

Polecamy e-booka Michała Beczka „Wojskowość średniowiecznej Rusi”

Harald III Srogi odegrał istotną rolę w szerzeniu i rozwoju chrześcijaństwa w Norwegii. Powstawały wówczas nowe kościoły, zaś stare modernizowano. Chrześcijaństwo propagowane przez Haralda miało jednak nieco inną formę, na co wpływ mieli duchowni sprowadzani przez króla z Rusi i Bizancjum. Wywołało to kontrowersje wśród przybyłych do królestwa legatów papieskich, których protesty poskutkowały wypędzeniem ich z kraju przez króla.

W stronę Anglii

Nieudana próba zagarnięcia duńskiej korony sprawiła, że ambicja wojowniczego króla pozostała niezaspokojona. Harald zwrócił swoją uwagę na Anglię. 5 stycznia 1066 roku zmarł Edward Wyznawca. Tron przejął po nim Harold Godwinson, lecz kwestia sukcesji nie była jasna. Roszczenia do angielskiego tronu wysunął również Wilhelm, książę Normandii. Harald III Srogi postanowił zrobić to samo, powołując się na umowę między Magnusem Dobrym a zmarłym bezdzietnie w 1042 roku Hardeknutem, która zakładała, że jeśli któryś z nich umrze, drugi odziedziczy po nim tron. Przejąwszy roszczenia Magnusa, Harald nawiązał kontakt z Tostigiem Gwodwinsonem, bratem Harolda, który został wygnany z Anglii w 1065 roku, a który mógł stanowić dla norweskiego władcy silnie wsparcie polityczne.

Harald III Srogi obwołał swojego najstarszego syna Magnusa królem Norwegii, a sam we wrześniu 1066 roku zgromadził potężną flotę inwazyjną, na czele której wyruszył z Solund na swoim flagowym drakkarze „Wężu”, zabierając ze sobą młodszego syna Olafa. Po drodze Hardrada zebrał posiłki ze sprzymierzonych Szetlandów i Orkadów, a po przybyciu do Szkocji spotkał się z królem Malcolmem III, który wsparł go dwoma tysiącami żołnierzy. Ostatecznie, Harald III Srogi dysponował siłami około 10 tysięcy ludzi i flotą około 300 okrętów.

8 września 1066 roku Harald spotkał się z przybyłym z Flandrii Tostigiem w Tynemouth w północno-wschodniej Anglii. Poruszając się rzekami, sprzymierzeńcy zaczęli zdobywać i plądrować miasta w regionie. 20 września pod Fulford na drodze Haralda stanęła armia Morcara z Northumbrii i Edwina z Mercji. Norweski król odniósł w bitwie decydujące zwycięstwo, które pozwoliło mu cztery dni później zdobyć York.

W tym samym czasie król Harold Godwinson na czele armii dotarł do Stamford Bridge, położnego 8 km na wschód od Yorku. Tego samego dnia obozujący przy zakotwiczonej w Riccal flocie, Harald zgromadził dwie trzecie swych sił, którym kazał zostawić ciężkie uzbrojenie i wyruszył z nimi do Yorku, z zamiarem wyboru nowych władz miasta. Nieprzygotowane oddziały Hardrady natknęły się pod Stamford Bridge na liczniejszą armię Godwinsona. Sam Harald poniósł śmierć już na początku bitwy po trafieniu strzałą w tchawicę. Śmierć poniósł również Tostig. Mniej liczni i pozbawieni uzbrojenia ochronnego Norwegowie zaczęli ustępować, a sytuacji nie uratowały nawet posiłki przybyłe pod dowództwem Eysteina Orre, który podniósłszy sztandar Haralda, wkrótce sam został zabity. Bitwa zakończyła się pogromem sił inwazyjnych i śmiercią Haralda oraz Tostiga. Z bitwy ocalał natomiast syn Haralda, Olaf, który zawarł rozejm z królem angielskim i obiecał, że Norwegowie nie zaatakują już Anglii. Olaf wrócił do domu na czele 24 okrętów, gdyż tylko tylu było potrzeba do przewiezienia niedobitków.

Rok po bitwie szczątki Haralda III Srogiego zostały przewiezione do Norwegii i pochowane w kościele w Nidaros (obecnie Trondheim). Sto lat później jego ciało zostało przeniesione do klasztoru augustianów Helgeseter, który nie dotrwał jednak do naszych czasów. Obecnie miejsce pochówku króla znajduje się prawdopodobnie pod drogą, zbudowaną w miejscu wyburzonego w XVII wieku klasztoru.

Zapisz się za darmo do naszego cotygodniowego newslettera!

Bibliografia

Źródła:

Snorri Sturluson, Heimskringla, t. III, tłum. A. Finlay,A. Faulkers, wyd. Viking Society For Northern Research, London 2015.

Literatura:

Benedikz Benedikt, Blöndal Sigfús, The Varangians of Byzantium, wyd. Cambridge University Press, Cambridge 2007.

DeVries Kelly, The Norwegian Invasion of England in 1066, wyd. Boydell & Brewer Ltd, Woodbridge 1999.

Tenże, Medieval mercenaries: methodology, definitions and problems, [w:] Mercenaries and paid men: the mercenary identity in the middle ages: proceedings of Conference held at University of Wales, Swansea, 7th–9th july 2005, red. J. France, wyd. Brill, Leiden and Boston 2008.

Hollway Don, The Last Viking: The True Story of King Harald Hardrada, wyd. Osprey Publishing, Oxford 2021.

Jakobsson Sverrir, The Schism that never was: Old Norse views on Byzantium and Russia, „Byzantinoslavica” 2008, nr. 1-2, s. 173-188.

Jarman Cat, River Kings: The Vikings from Scandinavia to the Silk Roads, wyd. William Collins, Glasgow 2021.

Lubik Maciej, Haraldr Sigurðarson’s arrival in Rus’ and his participation in the campaign against Poland in 1031, „Historisk tidsskrift” 2020, nr. 1, s. 6-20.

Namirski Cezary, Fulford-Stamford Bridge 1066, wyd. Bellona, Warszawa 2021.

Tjønn Halvor, Harald Hardråde. Sagakongene, wyd. Saga Bok, Stavanger 2010.

redakcja: Jakub Jagodziński