Kościół, polityka, wojna. Pierwsi biskupi Płocka

Katedra płocka, fot. Krzysztof Maria Różański, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 2.5 Generic

Wielokrotnie biskupi średniowieczni oprócz działalności czysto kościelnej prowadzili politykę zakrojoną na szeroką skalę. Podobnie czynili niektórzy pierwsi biskupi płoccy. Określenie jednak skali tej działalności nastręcza rozmaitych trudności. Główną przeszkodę stanowią tutaj braki w materiale źródłowym, co w praktyce oznacza, iż charakterystyka omawianej problematyki siłą rzeczy będzie wybiórcza.

Tajemnicze początki

Mieszko I i jego najbliższe otoczenie przyjęli chrzest w obrządku katolickim w 966 roku. Zaczął się w ten sposób długoletni proces chrystianizacji państwa i społeczeństwa polskiego. Przeobrażenia te objęły wszystkie ziemie piastowskie, w tym Mazowsze. W ramach prowadzonej z różną intensywnością akcji ewangelizacyjnej zaczęły powstawać pierwsze kościoły. Mazowsze, jako odrębna prowincja, początkowo było podporządkowane archidiecezji gnieźnieńskiej. Na własne biskupstwo musiało poczekać kilka dziesięcioleci. Jak się powszechnie sądzi – do około 1075 roku. Wtedy właśnie miano – według większości wytrawnych znawców zagadnienia – wyodrębnić diecezję płocką. W skład nowo utworzonego biskupstwa wchodziło Mazowsze oraz ziemie dobrzyńska i michałowska.

Za pierwszego biskupa płockiego uznaje się Marka. Sprawował on swój urząd przez ponad 10 lat (1075-1088). Jego następcą został biskup Henryk, zwolennik antypapieża Klemensa III. Kolejnym biskupem został prepozyt płockiej kapituły katedralnej Stefan. Uważa się go za przedstawiciela rodu Pobogów. Na jego temat – podobnie jak w przypadku jego poprzedników – nie wiadomo prawie nic. Grób Stefana odkryto w XVI wieku w wyniku poszukiwań zainaugurowanych przez Andrzeja Noskowskiego. W latach 1104-1107 włodarzem Płocka był natomiast Filip. I o nim nie sposób nic pewnego powiedzieć; swój urząd stracił w czasie wojny domowej między Zbigniewem a Bolesławem Krzywoustym. Piątym z kolei biskupem płockim został Szymon. W 1109 roku odparł on razem z komesem Mazowsza Magnusem groźny najazd wojsk pomorskich. Wydarzenie to opisał w swej kronice Anonim zwany Gallem, nadworny kronikarz Krzywoustego. Według części specjalistów, Szymon pochodził z kręgu kultury romańskiej.

Wizerunek biskupa Aleksandra z Malonne na kopii drzwi płockich fot. Chrisiek, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 2.5 Generic

Pastorałem i mieczem

W 1129 roku biskupem płockim został Aleksander z Malonne. Jest to pierwszy z biskupów mazowieckich, na temat którego można zdecydowanie więcej powiedzieć. Do Polski przybył on wraz z bratem Walterdem (późniejszym biskupem wrocławskim) z Flandrii. Razem z Bolesławem Krzywoustym sprowadził do Czerwińska kanoników regularnych, dla których później wzniósł kościół romański. W dobie rządów Bolesława IV Kędzierzawego Aleksander doprowadził do wybudowania monumentalnej katedry w Płocku na tzw. Wzgórzu Zamkowym. Zastąpiła ona katedrę z czasów Władysława Hermana. Z inicjatywy Aleksandra sprowadzono z Magdeburga brązowe drzwi wejściowe do nowej katedry (tzw. drzwi płockie). Następca Szymona należał do bliskich współpracowników Kędzierzawego. Z jego ramienia wziął udział w koronacji Fryderyka Barbarossy na cesarza w 1152 roku. Uczestniczył również w odpieraniu najazdów pogańskich Pomorzan i Prusów na Mazowsze. Jeśli chodzi o tych ostatnich, to wiadomo także o organizowaniu dla nich przez Aleksandra akcji misyjnych.

Kolejny zarządca diecezji płockiej – biskup Werner – również odegrał poważną rolę polityczną. Był on, jak się ostatnio sądzi, związany z kręgiem św. Ottona z Bambergu. Sprowadził do Płocka benedyktynów, przyczyniając się do ufundowania kolegiaty św. Michała. Wziął udział w wiecu w Łęczycy w 1161 roku, gdzie czyniono nadania dla klasztoru w Czerwińsku. W cztery lata później przewodniczył poselstwu do cesarza Fryderyka I w Akwizgranie, gdzie reprezentował polski episkopat w uroczystościach kanonizacyjnych Karola Wielkiego. Werner jako biskup był zwolennikiem cesarskich antypapieży (Wiktora IV, Paschalisa III i Kaliksta III). Około 1166 roku za jego sprawą przywieziono do Płocka relikwie św. Zygmunta, którego kult później się upowszechnił się na Mazowszu. Następca Aleksandra zginął na początku 1170 roku z poduszczenia kasztelana wiskiego Bolesty, który wysłał swego brata Bolesława, by zamordował niewygodnego hierarchę. W XIII wieku na Mazowszu Wernera czczono jako męczennika. Jego kult nieoczekiwanie zamarł, gdy na światło dzienne wyszedł jego konflikt z lokalnym możnowładztwem.

W 1170 roku nowym biskupem płockim został niejaki Lupus (Wilk), którego uznaje się za syna Dersława z rodu Godziembów. Przypuszczalnie na to stanowisko powołał go Bolesław Kędzierzawy, choć brakuje bezpośrednich dowodów to potwierdzających. Lupus brał udział we wszystkich ważniejszych zjazdach możnowładczych (Milica – 1173; Świerz – 1176; Łęczyca – 1180). Należał do wiernych stronników Kazimierza II Sprawiedliwego. Popadł w spór z Żyrą, sprawującym w zastępstwie chorego księcia Leszka (syna Bolesława Kędzierzawego) rządy na Mazowszu. W efekcie ufundowany przez Żyrę kościół pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny w Płocku przekazano bezpośrednio w opiekę kanonikom regularnym z Neuwerk (pod Halle) zamiast biskupowi płockiemu. Współcześni historycy mówią o Wilku jako zaangażowanym w politykę do tego stopnia, iż zaniedbał on wiele innych istotnych spraw, w tym dotyczących zarządzanej przez siebie diecezji.

Pastorał łaciński, fot. Chris 73, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported

W latach 1187-1206 swój pontyfikat sprawował z kolei Wit. Podobnie jak jego poprzednik, współpracował z Kazimierzem Sprawiedliwym. Podczas wyprawy na Podlasie w 1193 roku odprawił mszę świętą przed mającą nastąpić niebawem bitwą z Jaćwingami. Po śmierci księcia Kazimierza Wit pomógł jego młodszemu synowi Konradowi w osiągnięciu władzy. W 1196 roku uzyskał od ówczesnego papieża bullę, pozwalającą na rzucanie ekskomuniki na nieprzyjaciół lokalnego Kościoła. Na podstawie przekazu Jana Długosza, opisującego wydarzenia z 1205 roku, sądzi się, iż Wit wziął udział w rokowaniach z księciem halickim Romanem. Wspomnianego biskupa poczytuje się za osobę wyśmienicie wykształconą. Był współfundatorem trzech klasztorów norbertanów – w Płocku, Busku i Witowie. Uczestniczył – co odnotowały współczesne dokumenty – w konsekracji kolegiaty sandomierskiej (1191).

Mediatorzy, politycy, myśliciele

W 1206 roku biskupem płockim został Gedko, uprzednio scholastyk kapituły katedralnej płockiej oraz prepozyt kapituły katedralnej krakowskiej. Sakrę biskupią przyjął z rąk arcybiskupa gnieźnieńskiego Henryka Kietlicza, z którym później popadł w konflikt z powodu naruszenia uprawnień biskupich. W 1207 roku Gedkę wybrano na biskupa krakowskiego. Z wyborem tym nie zgodził się papież Innocenty III, który na włodarza małopolskiego Kościoła zatwierdził Wincentego Kadłubka. Spór Gedki z Kietliczem trwał do końca życia tego drugiego. W 1215 roku, kiedy zwołano sobór laterański, arcybiskup nie pozwolił nań udać się kłopotliwym biskupom, w tym Gedce. Doszło nawet do tego, iż biskup Płocka oficjalnie wniósł skargę na swego przełożonego do papieża. Innocenty III przychylnie rozpatrzył jego petycję i w 1218 roku skarcił Kietlicza za jego dotychczasowe postępowanie. W 1207 roku Gedko uczestniczył w zjeździe, na którym debatowano nad podziałem księstw między braci Leszka i Konrada. Około 1218 roku włodarz Płocka porozumiał się z biskupem Prus Chrystianem, politycznym przeciwnikiem Kietlicza. Widać stąd, iż Gedko był aktywny i skrzętnie lawirował pomiędzy zwalczającymi się obozami, a do jednego z nich osobiście należał.

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego „Wyprawy krzyżowe. Zderzenie dwóch światów”:

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Konrad Mazowiecki według Jana Matejki, domena publiczna.

W 1223 roku po śmierci Gedki część kapituły płockiej na jego następcę powołała Guntera, a część Jana. Przez kilkanaście miesięcy biskupstwo płockie pozostawało nieobsadzone, gdyż żadna ze stron nie odpuszczała, próbując przeforsować własną kandydaturę. Dopiero w 1225 roku oficjalnie z rąk arcybiskupa Wincentego sakrę biskupią uzyskał Jan. Wiadomo o nim bardzo mało. Historycy najczęściej wywodzą go z rodu Różyców lub Gozdawów. Według Jana Długosza, jego imiennik był „mężem znakomitym i roztropnym”. Jest to w zasadzie jedyna informacja, jaką można łączyć z Janem płockim. Zmarł w 1227 roku, nie pozostawiając po swojej działalności politycznej i kościelnej żadnego śladu w dokumentach.

Śmierć Jana utorowała drogę do tronu biskupiego jego dotychczasowemu przeciwnikowi – Gunterowi. Należał on do gorliwych współpracowników księcia Konrada Mazowieckiego. Według „Kroniki wielkopolskiej” miał on doradzić księciu w sprowadzeniu Krzyżaków do Polski. Informację tę część badaczy uznała za nieścisłą, ponieważ w rzeczywistości nowy biskup płocki był zdecydowanym przeciwnikiem niemieckiego zakonu. Jedno natomiast nie podlega dyskusji – Gunter partycypował w założeniu zakonu Braci Dobrzyńskich, który powołano w celu ochrony Mazowsza i Kujaw przed najazdami pogańskich Prusów. Osobiście uczestniczył również w wyprawie zbrojnej, skierowanej przeciwko tym ostatnim, zakończonej odbiciem grodu w Dzierzgowie. Gunter zmarł i został pochowany w Wiedniu, w drodze powrotnej z Rzymu. Niektórzy domniemają, iż śmierć biskupa nastąpiła w trakcie podróży do Rzymu, co jest też dość prawdopodobne.

Piotr I zwany „Rzymianinem” sprawował urząd biskupa płockiego w latach 1232-1239. Jego przydomek wskazywałby na odbycie przezeń studiów zagranicznych (w Rzymie). Jako protegowany Konrada Mazowieckiego pojawił się na wszystkich ważniejszych wydarzeniach w jego dzielnicy. Otwierał listę świadków dokumentu wystawionego w Dankowie, gdzie rozgraniczono posiadłości synów księcia. Aktywnie uczestniczył w rozwoju gospodarczym swojej diecezji. W 1237 roku uzyskał zgodę od Konrada na lokację w Płocku miasta na prawie rycerskim. Został też mediatorem w sporze między księciem wrocławskim Henrykiem Brodatym a Władysławem Odonicem z Wielkopolski. W 1239 roku na terenie diecezji Piotra z poduszczenia księcia Konrada zabito scholastyka płockiego Jana Czaplę. Późniejsi kronikarze wspominali, iż biskup płocki po tym, jak dowiedział o całym wydarzeniu, rzucił na księcia mazowieckiego i jego żonę Agafię klątwę. W ten sposób przyjazne dotąd stosunki między Piotrem a Konradem wydatnie pogorszyły się. Nie na długo jednak, ponieważ jeszcze w tym samym roku doszło między nimi do porozumienia, zaś biskup świadkował na jednym z dokumentów Konrada, w którym książę wyraził skruchę z powodu popełnionego występku. Wkrótce potem Piotr zmarł. Jego ciało spoczęło w katedrze płockiej.

Kazimierz II Sprawiedliwy według Jana Matejki, domena publiczna.

Wszechstronni biskupi

Informacja o zabójstwie Jana Czapli przez księcia Konrada obiegła kilka krajów europejskich. Doszła też do uszu ówczesnego papieża, który rzucił na całą diecezję płocką interdykt. Sparaliżowało to pracę duszpasterską nowego hierarchy miejscowego Kościoła – Andrzeja I, syna wojewody krakowskiego z rodu Gryfitów. Wybrano go na to stanowisko w 1240 roku. Konrad Mazowiecki w ramach zadośćuczynienia za dokonane wcześniej morderstwo ufundował dla płockiej katedry kunsztowny kielich z pateną. Andrzeja łączyły z księciem mazowieckim raczej poprawne stosunki. Ten pierwszy świadkował przy niektórych dokumentach wystawionych przez kancelarię Konrada; jego imię znalazło się m.in. wśród uczestników nadania dla klasztoru w Czerwińsku czy Staniątkach. Sugeruje się w historiografii, iż w trakcie urzędowania Andrzeja nadano benedyktynom kościół w Zambskach Kościelnych. Biskup opowiadał się również za prowadzeniem działalności misyjnej w Prusach.

Na podstawie powyższych informacji można stwierdzić, iż biskupi płoccy nie stronili od podejmowania działalności politycznej. Część hierarchów mazowieckiego Kościoła czynnie angażowała się w sprawy swojej diecezji, państwa, a w niektórych przypadkach również Europy. Brali oni udział w różnego rodzaju inicjatywach politycznych i militarnych. Należeli do bliskich współpracowników poszczególnych książąt mazowieckich. Włodarze Płocka odegrali również znaczącą rolę w sprowadzeniu do Polski różnych zakonów. Byli fundatorami lub współfundatorami wielu klasztorów.

Bibliografia:

• Bielak Włodzimierz, Biskup i jego urząd w oczach średniowiecznych kronikarzy polskich,Wydawnictwo KUL, Lublin 2011.
• Binaś-Szkopek Magdalena, Bolesław IV Kędzierzawy – książę Mazowsza i princeps, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2009.
• Deptuła Czesław, Aleksander z Mallone (zm. 1156) [w:] „Encyklopedia Katolicka” 1 (1973), s. 340.
• Deptuła Czesław, Krąg kościelny płocki w połowie XII w., „Roczniki Humanistyczne” 8 (1959), 2, s. 5-122.
• Deptuła Czesław, Lupus biskup płocki [w:] „Polski Słownik Biograficzny” 18 (1973), s. 133-134.
• Deptuła C., Werner [w:] Hagiografia polska, Słownik biograficzno-bibliograficzny, pod redakcją Romualda Gustawa, t. 2, Poznań 1972, s. 513-521.
• Dobosz Józef, Kazimierz II Sprawiedliwy, Wydawnictw Poznańskie, Poznań 2011.
• Dobosz Józef, Monarcha i możni wobec kościoła w Polsce do początku XIII w., Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002.
• Maciejewski Jacek, Episkopat polski doby dzielnicowej 1180-1320, wyd. Towarzystwo Naukowe "Societas Vistulana"; Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego Kraków-Bydgoszcz 2003.
• Pacuski Kazimierz, Piotr biskup płocki [w:] „Polski Słownik Biograficzny” 26 (1981), s. 368-369.
• Pacuski Kazimierz, Piotr zwany Brevis, biskup płocki [w:] „Polski Słownik Biograficzny” 26 (1981), s. 364-365.
• Sułowski Józef, Początki organizacji kościelnej na Mazowszu, [w:] Kościół płocki XI-XX w., Jubileuszowa księga pamiątkowa 900-lecia diecezji, pod redakcją Jerzego Kłoczowskiego, Płockie Wydawnictwo Diecezjalne, Płock 1975, s. 35-44.
• Szymaniak Marek, Biskup płocki Gedko (1206-1223), Działalność kościelno-polityczna na tle procesu emancypacji Kościoła polskiego spod władzy książęcej, wyd. Adam Marszałek,Toruń 2007.
• Teterycz-Puzio Agnieszka, Konrad I Mazowiecki, Kniaź Wielki Lacki (1187/89-31 sierpnia 1247), wyd. Avalon, Kraków 2019.
• Teterycz-Puzio Agnieszka, Na rozstajnych drogach, Mazowsze a Małopolska w latach 1138-1313, Wydawn. Nauk. Akademii Pomorskiej, Słupsk 2012.
• Teterycz-Puzio Agnieszka, Polityka Konrada Mazowieckiego wobec możnowładztwa, „Słupskie Studia Historyczne” 15 (2009), s. 45-59.
• Teterycz-Puzio Agnieszka, Postawa przedstawicieli elity mazowieckiej i małopolskiej wobec polityki Konrada Mazowieckiego, „Słupskie Studia Historyczne” 10 (2003), s. 15-29.
• Żebrowski Tadeusz, Kościół (X-XIII w.) [w:] Dzieje Mazowsza, t. 1, pod redakcją Henryka Samsonowicza, wyd. Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora, Pułtusk 2006, s. 161-195.

Redakcja: Antoni Olbrychski

Polecamy e-book Michała Beczka – „Wikingowie na Rusi”