Królowa Jadwiga, matka Kazimierza Wielkiego: blaski i cienie walki o koronę

Królowa Jadwiga, matka Kazimierza Wielkiego i żona Władysława Łokietka, jest jedną z bohaterek serialu „Korona Królów”. Dowiedz się więcej o tej produkcji!

Królowa Jadwiga, żona Władysława Łokietka i matka Kazimierza Wielkiego na litografii z połowy XIX wieku (aut. Teofil Żychowicz, _Królowe polskie z dynastyj Piastów, domena publiczna).

Małżeństwo Władysława Łokietka z księżniczką wielkopolską Jadwigą stało się dla niego kluczowym argumentem w walce o schedę po królu Przemyśle II, a w konsekwencji o zjednoczenie Królestwa Polskiego. W przeciwieństwie do wielu władczyń czasów średniowiecza, królowa Jadwiga interesowała się sprawami swojego męża, niejednokrotnie pomagając mu w działaniach dyplomatycznych i radzeniu sobie z politycznymi przeciwnikami. Pozostawiła po sobie liczne dokumenty, z których wyłania się obraz kobiety światłej i zatroskanej o los swoich poddanych. Żonę Władysława Łokietka utrwaliła w pamięci Polaków również literatura historyczna – stała się ona bohaterką dwóch powieści Karola Bunscha Wawelskie Wzgórza i Przełom.

Religijne wychowanie

Przyszła królowa Polski pochodziła z wielkopolskiej linii Piastów – była córką księcia kaliskiego Bolesława Pobożnego i królewny węgierskiej Jolenty Heleny. Dawniejsza historiografia uważała, że Jadwiga przyszła na świat ok. 1266 roku, przyjmowano bowiem, że wyszła za mąż za Władysława Łokietka przed 14 kwietnia 1279 roku. Obecnie jednak przeważa pogląd, że małżeństwo to zostało zawarte co najmniej dziesięć lat później, a sama księżniczka kaliska urodziła się najprawdopodobniej między 1270 a 1275 rokiem. Imię otrzymała po swojej babce ze strony ojca, żonie księcia wielkopolskiego Władysława Odonica. Miała dwie siostry: starszą Elżbietę, która między 1277 a 1279 rokiem poślubiła księcia legnickiego Henryka Brzuchatego oraz młodszą Annę, oddaną do klasztoru klarysek w Gnieźnie. Jadwiga wcześnie straciła swojego ojca, który zmarł 13 lub 14 kwietnia 1279 roku w Kaliszu.

Bolesław Pobożny, ojciec Jadwigi (aut. S. Andrzejewski, domena publiczna).

Po śmierci Bolesława Pobożnego opiekę nad małoletnią księżniczką przejął jej brat stryjeczny Przemysł II. Ważną rolę w pobożnym wychowaniu Jadwigi odegrały z kolei jej matka Jolenta i ciotka Kinga, żona księcia Bolesława Wstydliwego, które same dorastały w atmosferze franciszkańskiej ascezy. Po koronacji królewskiej w 1320 roku Jadwiga wraz z mężem zaświadczała o dziewictwie swojej ciotki oraz wspierała inicjatywę spisania jej żywotu. Przyczyniła się też do rozwoju na ziemiach polskich kultu siostry swojego dziadka, św. Elżbiety turyngskiej z dynastii Arpadów. Wzorem swoich religijnych przodków wielokrotnie przyzywała wstawiennictwa świętych w trudnych momentach życia.

Jadwiga żona Łokietka

To właśnie nowy opiekun Jadwigi Przemysł II doprowadził do jej małżeństwa z księciem brzeskim Władysławem, synem władcy Kujaw Kazimierza. Przekaz Kroniki wielkopolskiej, jakoby do ślubu doszło jeszcze za życia Bolesława Pobożnego i z jego inicjatywy, został odrzucony przez badaczy. Niewykluczone jednak, że już ok. 1279 roku nastąpiły zaręczyny pary. Data zawarcia przez Jadwigę i Władysława związku małżeńskiego budzi spory wśród historyków, chociaż przeważa zdanie, że nastąpił on między 1288 a 1294 rokiem. Wybitny mediewista Kazimierz Jasiński uznał za Oswaldem Balzerem, że doszło do niego w 1292 lub 1293 roku. Interesująca wydaje się też hipoteza Jana Tęgowskiego, jakoby ślub odbył się 23 kwietnia 1289 roku w Brześciu Kujawskim. Wtedy bowiem odnotowano w tej miejscowości obecność Przemysła II, mimo odbywających się wówczas w Gnieźnie ważnych dla książąt wielkopolskich uroczystości. Mniemanie Stanisława Kętrzyńskiego i Adama Kłodzińskiego, jakoby Jadwiga była drugą żoną Łokietka, nie znajduje potwierdzenia w źródłach i zostało odrzucone przez kolejnych badaczy. Pierwszy znany dokument poświadczający małżeństwo Jadwigi został wystawiony 17 stycznia 1297 roku – Łokietek nazwał w nim bowiem Bolesława Pobożnego swoim teściem.

Władysław Łokietek (aut. A. Lesser, domena publiczna).

Jadwiga i Władysław Łokietek przez co najmniej czterdzieści lat tworzyli wzorowe małżeństwo, które doczekało się sześciorga dzieci. Najstarszym była najprawdopodobniej urodzona ok. 1295 roku Kunegunda, wydana ok. 1310 roku za księcia świdnickiego Bernarda. Po jego śmierci wyszła za mąż za księcia saskiego Rudolfa I Askańczyka. Następnie (z całą pewnością po marcu 1296 roku) przyszli na świat dwaj synowie: Stefan i Władysław. Obydwaj chłopcy zmarli w dzieciństwie, odpowiednio w 1306 i 1312 roku. W 1305 roku Jadwiga wydała na świat córkę Elżbietę, która 6 lipca 1320 roku została żoną króla Węgier Karola I Roberta. 30 kwietnia 1310 roku w miejscowości Kowal na Kujawach przyszedł na świat najmłodszy syn Jadwigi, późniejszy król Polski Kazimierz III Wielki. Nie mamy pewności, czy zmarła w młodości trzecia córka książęcej pary Jadwiga była przedostatnim czy ostatnim ich dzieckiem.

Walka o władzę

8 lutego 1296 roku brat stryjeczny i opiekun Jadwigi, król Przemysł II, został zamordowany w Rogoźnie. Bliskie więzi powinowactwa ze zmarłym monarchą stały się dla Łokietka najważniejszym argumentem w walce o spadek po Przemyśle, który pozostawił po sobie tylko nieletnią córkę Ryksę Elżbietę. Przeciwko mężowi Jadwigi wystąpił jednak książę głogowski Henryk. Zgodnie z wolą Przemysła w przypadku bezpotomnej śmierci władcy to Głogowczyk miał dziedziczyć jego ziemie. 10 marca 1296 roku w Krzywiniu Łokietek i książę głogowski zawarli porozumienie, na mocy którego w rękach pierwszego z nich znalazły się większa część Wielkopolski (z Gnieznem i Poznaniem) i całe Pomorze. Władysław tytułował się nawet księciem Królestwa Polskiego, planując zapewne swoją rychłą koronację.

Kup e-booka „Kobiety króla Kazimierza III Wielkiego” :

Z pretensjami do tronu polskiego wystąpił jednak również król czeski Wacław II, który w sierpniu 1299 roku pokonał Łokietka i odebrał mu władzę w Wielkopolsce. Kiedy w 1300 roku mąż Jadwigi udał się na wygnanie, pozostawił ją z dziećmi w Radziejowie na Kujawach. Przez kolejne cztery lata księżna mieszkała w domu mieszczanina Gerka (Gierka), ukrywając przed ludźmi swoje dynastyczne pochodzenie. Po latach Gerko za pomoc władczyni otrzymał od Łokietka nominację na wójta. W 1304 roku Władysław powrócił do Polski i rozpoczął kampanię zbrojną przeciwko Przemyślidzie, który umocnił swoją pozycję małżeństwem z córką Przemysła II. Łokietek zdołał odzyskać księstwo sandomierskie, sieradzko-łęczyckie i Kujawy Brzeskie, a po wygaśnięciu dynastii Przemyślidów 1 września 1306 roku uroczyście wkroczył do stolicy Małopolski jako nowy książę krakowski.

Wkrótce po objęciu przez męża rządów zwierzchnich Jadwiga mogła po raz pierwszy zaprezentować swoje zdolności polityczne. Prowadziła bowiem działania, mające na celu uzyskanie przychylności skonfliktowanego z Łokietkiem biskupa krakowskiego Jana Muskaty. Kiedy w 1307 roku biskup z obawy przed uwięzieniem za knowania przeciw władcy uciekł na Śląsk, władczyni osobiście próbowała nakłonić go do powrotu. Gdy odmówił, zagroziła mu z kolei usunięciem ze stanowiska. Muskata odpowiedział Łokietkowi i jego żonie: „Szukajcie sobie innego biskupa, a ja wyszukam sobie innego księcia i z nim wrócę”. Biskup-intrygant jeszcze przez kilka lat naprzykrzał się nowemu księciu krakowskiemu.

Pieczęć królowej Jadwigi Bolesławówny (domena publiczna).

Przejęcie przez Łokietka władzy w Krakowie napotkało na ostry bunt ze strony lokalnego mieszczaństwa, któremu przewodniczył wójt Albert. W 1311 roku mieszczanie wkroczyli do miasta, aby przekazać władzę w stolicy księciu opolskiemu Bolkowi I. Przypuszcza się, że to właśnie Jadwiga kierowała zakończoną sukcesem obroną Wawelu. 21 lutego 1312 roku księżna wydała dokument, w którym dziękowała mieszczanom z Nowego Sącza za udzieloną jej mężowi pomoc i ostro potępiła intrygi mieszczan krakowskich. Władczyni grzmiała: „Mieszczanie krakowscy małżonka naszego miłego i dzieci nasze wiarołomnie odstąpili, innego księcia nam na zagładę i wygnanie z państw naszych już przerzeczonych do wszystkich dzielnic wprowadzić usiłując”. Ostatecznie w czerwcu 1312 roku bunt został stłumiony, a Łokietek, który w sierpniu 1314 roku przejął władzę w całej Wielkopolsce, rozpoczął starania o koronę królewską.

Królowa zjednoczonego królestwa

Po uzyskaniu zgody papieża Jana XXII, 20 stycznia 1320 roku w katedrze na Wawelu Jadwiga i jej mąż Władysław Łokietek zostali koronowani przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława na królową i króla zjednoczonego Królestwa Polskiego. Jedną z pierwszych decyzji Łokietkowej jako „królowej całej Polski” było zwolnienie mieszczan krakowskich z opłat celnych w Sandomierzu i Nowym Mieście Korczynie. Dokument obejmował co prawda tylko komory celne należące do wiana Jadwigi, ale i tak zaskarbiła sobie zapewne tą decyzją sympatię poddanych. W kręgu jej zainteresowań jako władczyni była jednak przede wszystkim sytuacja polskiego duchowieństwa i sióstr zakonnych. Jeszcze w 1315 roku nadała przywileje beginkom sandomierskim, a rok później przekazała klaryskom ze Skały kolegiatę św. Andrzeja w Krakowie jako nowe miejsce zgromadzenia. 7 marca 1320 roku papież Jan XXII wydał dokument, który pozwalał Jadwidze udawać się za klauzurę w celach modlitewnych. Przyczyniła się też wraz z mężem do rozpowszechniania na ziemiach polskich kultu swojej ciotki Kingi.

Wizerunek św. Kingi z klasztoru klarysek w Starym Sączu, XVII wiek (domena publiczna).

Najprawdopodobniej Jadwiga była główną orędowniczką sojuszu polsko-węgierskiego, przypieczętowanego małżeństwem jej córki Elżbiety z królem Węgier Karolem I Robertem z dynastii Andegawenów. Niechętnie patrzyła natomiast na plany zawiązania ściślejszego sojuszu z Litwą poprzez ślub jej syna z księżniczką litewską, córką Giedymina (jej pogańskie imię Aldona znane jest dopiero z XVI-wiecznego źródła o dyskusyjnej wiarygodności). Nie zachowały się jednak w źródłach informacje, aby stawiała wobec tego małżeństwa szczególny opór. 30 kwietnia 1325 roku Litwinka przyjęła na chrzcie imię Anna, a 16 października odbył się jej ślub z polskim królewiczem.

Kiedy w 1327 roku Kazimierz nagle poważnie zachorował, Jadwiga modliła się o jego uzdrowienie do biskupa Tuluzy św. Ludwika. Chociaż syn, którego jak pisał w swojej kronice Jan Długosz, kochała „więcej niż macierzyńską miłością” wyzdrowiał, Jadwiga musiała się zmierzyć z innymi rodzinnymi dramatami. Prawdopodobnie jeszcze w latach 20. XIV w. zmarła jej najmłodsza córka Jadwiga, 9 kwietnia 1331 lub 1333 roku najstarsza Kunegunda, a 2 marca 1333 roku król Władysław Łokietek, z którym przeżyła ponad 40 lat.

Polecamy e-book Antoniego Olbrychskiego – „Pojedynki, biesiady, modlitwy. Świat średniowiecznych rycerzy”:

Z Krakowa do Starego Sącza

Anna Aldona, żona Kazimierza Wielkiego, na litografii z połowy XIX wieku (aut. Teofil Żychowicz, _Królowe polskie z dynastyj Piastów, domena publiczna).

Po śmierci Łokietka władzę w kraju przejął syn Jadwigi Kazimierz, który rozpoczął przygotowania do koronacji swojej i żony Anny. Królowa wdowa stanowczo sprzeciwiała się temu, aby korona Królestwa Polskiego uwieńczyła za jej życia skronie synowej. W spisanej kilka lat po śmierci Kazimierza Wielkiego kronice Janka z Czarnkowa znajdujemy na ten temat następującą informację: „Matka jego dostojna pani, córka Bolesława, księcia kaliskiego, syna Władysława Odona, oświadczyła, że to według prawa stać się nie może dlatego, ponieważ ona sama, jako królowa ukoronowana żyje, przeto za życia jej druga w tem samem królestwie nie może być koronowaną”. W końcu jednak uległa prośbom swojego syna i zgodziła się na królewską koronację Anny. Wkrótce opuściła Wawel i osiadła w ziemi sądeckiej, stanowiącej jej oprawę wdowią. Ostatnie lata życia postanowiła spędzić w klasztorze klarysek w Starym Sączu.

Jadwiga od lat była blisko związana ze Starym Sączem i tamtejszym klasztorem klarysek – ostatnie lata życia spędziła w nim bowiem jej świątobliwa ciotka Kinga. Jako pani ziemi sądeckiej utrzymywała własny dwór i urzędników, m.in. podstolego Andrzeja, podkomorzego Mikołaja, notariuszy Mikołaja i Jana oraz spowiednika Bernarda. W 1333 roku ufundowała kościół parafialny w Jakubkowicach koło Rożnowa, w 1336 roku lokowała wieś Kamionkę Wielką, a w 1339 roku osadę na przedmieściu Wrocimowej. W 1337 roku zwolniła mieszczan sądeckich z obowiązku płacenia cła w ziemi sandomierskiej. Podobny dokument wydała również na rzecz mieszczan z Bochni.

Kościół św. Trójcy w klasztorze klarysek w Starym Sączu (fot. Ffolas, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Polska).

W 1337 lub 1338 roku Jadwiga zdecydowała się na przyjęcie profesji zakonnej, wcześniej przebywała bowiem w klasztorze jako osoba świecka. W połowie 1339 roku zwróciła się do papieża Benedykta XII z prośbą o zgodę na przebywanie w klasztorach klarysek na Węgrzech. Najprawdopodobniej wiązało się to z planami odwiedzenia córki, królowej węgierskiej Elżbiety Łokietkówny. Królowa Jadwiga nie dożyła jednak wyjazdu. Zmarła 10 grudnia 1339 roku, przeżywszy o pół roku swoją synową Annę. Została pochowana w klasztorze klarysek w Starym Sączu. Jak pisał Jan Długosz, syn wyprawił jej „bardzo uroczysty i kosztowny pogrzeb”.

Bibliografia

• Źródła:
• Długosz Jan, Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Księga 9: 1300–1370, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
• Janko z Czarnkowa, Kronika Janka z Czarnkowa, Związkowa Drukarnia we Lwowie, Lwów 1907.
• Opracowania:
• Balzer Oswald, Genealogia Piastów, wyd. II, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2005.
• Besala Jerzy, Małżeństwa królewskie. Piastowie, Bellona i MUZA SA, Warszawa 2006.
• Długopolski Edmund, Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Universitas, Kraków 2009.
• Jasiński Kazimierz, Genealogia Piastów wielkopolskich. Potomstwo Władysława Odonica, „Kronika Miasta Poznania” 1995, nr 2, s. 34-66.
• Jasiński Kazimierz, Kult świętej Elżbiety w dynastii piastowskiej, [w:] Europa Środkowa i Wschodnia w polityce Piastów, pod red. Krystyny Zielińskiej-Melkowkiej Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1997.
• Jasiński Kazimierz, Rodowód Piastów małopolskich i kujawskich, Wydawnictwo Historyczne, Poznań – Wrocław 2001.
• Marzec Andrzej, „Domina terrae sandecensis”. Rola polityczna królowej Jadwigi Łokietkowej w kontekście jej związków z dostojnikami małopolskimi, „Kwartalnik Historyczny”, r. 107, 2000, nr 1, s. 3-23.
• Pieradzka Krystyna, Jadwiga (zm. 1339), królowa Polski, żona Władysława Łokietka, [w:] _Polski Słownik Biograficzny, t. 10, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1962–1964.
• Rudzki Edward, Polskie królowe, t. 1, wyd. 2, Instytut Prasy i Wydawnictw Novum, Warszawa 1990.
• Spórna Marcin, Wierzbicki Piotr, Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego, Zielona Sowa, Kraków 2003.
• Swieżawski Aleksander, Przemysł – król Polski, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2006.
• Witkowski Rafał, Aldona żona Kazimierza Łokietkowica, królowa „jakiej nie było”, [w:] Scriptura custos memoriae. Prace historyczne, pod red. Danuty Zydorek, Instytut Historii UAM, Poznań 2001.

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/