Problematyka genealogii rodu Wawrzyńca Rudawskiego i nobilitacja jego ojca, Jana (1583-1640)

Najwcześniejsze zapisy źródłowe rejestrujące nazwisko „Rudawski” pochodzą z XV wieku i odnoszą się do herbowego rodu ziemiańskiego z Mazowsza, a ściślej Rudawskich herbu Kościesza z Rudek Trzaska. W okresie następnych dwóch stuleci odnotowujemy tu pozostałe cztery gałęzie tego rodu występujące w powiecie radomskim, ziemi sochaczewskiej i płockiej oraz ostrowskim starostwie grodowym. Niemniej jego główna linia nadal niezmiennie zamieszkiwała ziemię czerską, w roku 1526 włączoną do Królestwa Polskiego.

Herb Kościesza (wykonanie: Bastianow i Silmethule, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0)

W XVI wieku nazwisko to pojawia się także w Wielkopolsce i w Małopolsce, ściślej w województwie krakowskim i powiecie pińczowskim, gdzie np. występowali Rudawscy z Rudawy. W obu tych dzielnicach, podobnie jak na Mazowszu, Rudawscy pieczętowali się herbem Kościesza. W hierarchii społecznej należeli do drobnej szlachty i nie zajmowali wyższych stanowisk. W XVI stuleciu nazwisko Rudawskich pojawia się również w Prusach, ale tu przypisywane jest do herbu Prus II. Według ustaleń heraldyka Bartłomieja Paprockiego, cały ten ród miał pochodzić od Jana Humnickiego, z nieprawego łoża. Nie wiemy ile mógł mieć odgałęzień, potwierdzono bowiem jedynie Rudawskich herbu Prus II żyjących w Rudawicy, w powiecie grójeckim na Mazowszu. W tejże rodzinie historyk, Aleksander Włodarski, doszukiwał się korzeni Rudawskich mieszkających w XVI wieku w Warszawie. Opierając się na prowadzonych przez siebie badaniach starych ksiąg ziemskich w Archiwum Akt Dawnych sądził, iż to właśnie oni mogli być przodkami Wawrzyńca Jana Rudawskiego. Brak dostatecznych dowodów nie potwierdza tej tezy.

Pewni przodkowie

Niezależnie od tych dywagacji, jego XVI-wieczni przodkowie zamieszkiwali w Warszawie. Bliższych informacji o nich nie posiadamy, wiemy jedynie, że byli wśród nich przedstawiciele warszawskiej inteligencji i kupiectwa. Posiadali oni stabilną pozycję zawodową i wysoki status majątkowy, cieszyli się uznaniem nie tylko środowiska mieszczańskiego, ale nawet samego dworu królewskiego. Interesującym wydaje się być fakt noszenia przez tą rodzinę mieszczańską nazwiska kończącego się formantem –wski, którego używanie było niemal wyłącznie przeznaczone dla szlachty, celem jej odróżnienia. Jednak ani onomastyka ani toponimia nie rozwiązują w sposób jednoznaczny problemu genezy tej nazwy własnej.

Równie skromne informacje posiadamy na temat najbliższej rodziny Wawrzyńca Rudawskiego. Wiemy, że jego rodzice to Jan Rudawski (ur. ok. 1583, zm. 27 listopada 1640) i Anna z Gizów (zm. 1653), poważanej niemieckiej familii przybyłej z Frankonii. Jan zdobył wykształcenie w Akademii Krakowskiej, gdzie później, zgodnie ze zwyczajem, sam wykładał przez dwa lata. Jako człowiek mieszczańskiego pochodzenia wiedział doskonale, że studia jedynie krajowe nie gwarantują mu awansu społecznego. Dlatego też dalsze studia kontynuował za granicą, we Włoszech i w Niemczech, które uwieńczył stopniem doktora obojga praw. Po powrocie do kraju otrzymał prawdopodobnie zatrudnienie na dworze królewskim i założył rodzinę.

Nobilitacja Jana Rudawskiego (1583–1640)

Nie da się zaprzeczyć, że Jan Rudawski był osobą poważaną, jednak nie zachowało się o nim wiele wzmianek. Jedna z nich znajduje się np. w Księdze wpisów kancelarii koronnej Tomasza Zamoyskiego z lat 1628–1635 . Podaje ona, że 7 stycznia 1631 r. na sejmie w Krakowie Jan Oleśnicki (zm. 1675), podkomorzy sandomierski i poseł sejmowy, swoimi plenipotentami ustanowił Andrzeja Janockiego i Jana Rudawskiego. Z pewnością Oleśnicki pokładał w nim zaufanie, skoro uczynił go jednym ze swoich pełnomocników.

Przełomowe wydarzenie w jego życiu nastąpiło dwa lata później, w czasie trwania sejmu koronacyjnego Władysława IV w Krakowie. Otóż 1 marca 1633 r. Jan Rudawski został pasowany na złotego rycerza, nobilitowany, a tym samym przyjęty do stanu szlacheckiego. To znamienite i doniosłe wydarzenie nie zostało odnotowane niemal przez żadne źródła heraldyczne czy genealogiczne, a w herbarzach wręcz całkowicie je pominięto. W spisach nazwisk szlacheckich bądź innych opracowaniach, w których występuje nazwisko „Rudawski”, odnosi się ono do wzmiankowanej wyżej rodziny ziemiańskiej, przypisywanej najczęściej do herbu „Kościesza” („Strzegomia”), niekiedy „Prus II”, a wyjątkowo „Gozdawa”.

Brak jakiegokolwiek napomknięcia o nowo kreowanym szlachcicu, choćby jako antenacie mieszczańskiego rodu o tym nazwisku, może budzić pewne wątpliwości co do późniejszego uznania legalności posiadanego przez niego szlachectwa. Warto zaznaczyć za Włodzimierzem Spasowiczem, że polski król szafował takimi przywilejami pomimo zapisów konstytucji z 1578 i 1601 r. regulujących prawo do nobilitacji, która miała następować wyłącznie za zgodą sejmu. Pewnym jest, iż nikt nie miał już wówczas prawa adoptować osoby ubiegającej się o nadanie szlachectwa i dopuścić takowej do swego starego herbu rodowego.

Jaki herb?

Informacje o samej nobilitacji czerpiemy z inskrypcji w Księdze Wpisów (Libri Inscriptionum) Metryki Koronnej powstałej za kanclerstwa Jakuba Zadzika (treść poniżej). W jej treści nie ma podanej nazwy herbu, ale mowa jest o księżycu z dwoma gwiazdami w polu złotym („ac insuper stemmate hic depicto, lunam cum duabus stellis in campo ceruleo referente”). Zarówno w inskrypcji jak i w zachowanych odpisach nie załączono wizerunku herbu, który odnajdujemy dopiero na kopercie jednego z listów Rudawskiego. Niewielka aczkolwiek bardzo dobrze zachowana pieczęć lakowa przedstawia półksiężyc rogami do góry, a pod nim i nad nim sześcioramienną gwiazdę.

Herb Drzewica (wykonanie Wames , na licencji GNU FDL)

Wizerunek ten nie jest do końca zgodny z najbardziej nasuwającym się na myśl herbem Drzewica, ponieważ zachodzi tu ewidentny brak zgodności co do tynktur. Jeśli bowiem mamy do czynienia z tarczą o złotym polu, już same godło w postaci księżyca z dwoma gwiazdami musi być innego koloru, aby nie mogły się wzajemnie neutralizować. Wedle stosowanej w heraldyce zasady oszczędności barw oraz tzw. reguły alternacji, zabraniającej kładzenia metalu na metal i koloru na kolor, teoretycznie można by wykluczyć złoty i srebrny kolor godła. Natomiast w obu wariantach herbu Drzewica mamy do czynienia z polem błękitnym, na którym widnieje półksiężyc złoty, nad nim i pod nim znajdują się zaś sześciopromienne gwiazdy złote. Zatem analogia między tymże a opisem herbu nadanego Janowi Rudawskiemu jest tylko częściowa. Trudno jednak przesądzać o czymkolwiek, zwłaszcza że znaleźlibyśmy wyjątki od przywołanych reguł. Z uwagi na nieścisłe przedstawienie omawianego herbu w nobilitacji, pozbawione istotnych szczegółów, godzi się jedynie stwierdzić, że jego opis a zwłaszcza wizerunek na pieczęci właściciela, odpowiada najbardziej herbowi Drzewica. W każdym bądź razie odmiana podana w przekazach nie jest bliżej poznana oraz nie widnieje w żadnym z dostępnych herbarzy.

Królewskie uznanie

Inna jeszcze informacja zwraca uwagę w treści rzeczonej nobilitacji. Mianowicie zwrot użyty w odniesieniu do rodu Jana Rudawskiego „honestissimi generis non degener” świadczy co najmniej o dużym poważaniu, jakim być może cieszyli się już dziadowie nowo kreowanego szlachcica. Wypada zastanowić się, dlaczego jak dotąd wszyscy badający jego życiorys nie wzięli pod uwagę tak zasadniczego przecież, bo wnoszącego zupełnie nowy status prawny źródła. Budzi to zdumienie tym bardziej, że jak dotąd większość badaczy przypisywała Janu Rudawskiemu właśnie herbu Kościesza, jak gdyby powielając błąd swoich poprzedników. Niemniej trudno pokusić się o jednoznaczną ocenę przy tak skąpych przekazach historycznych.

Władysław IV

Nowo obrany król, Władysław IV, zatrudnił Jana Rudawskiego na stanowisku sekretarza oraz notariusza dekretów. Domyślamy się, że nie był to nowy angaż. Rudawski miał już wówczas 50 lat i zapewne dużo wcześniej pracował na dworze królewskim lub w kancelarii królewskiej albo też na dworze królewicza Władysława. Nowy król po prostu pozostawił go w swym otoczeniu. Władysław IV musiał też wcześniej znać Jana Rudawskiego i jakieś jego szczególne zasługi. Inaczej nie nadałby mu tytułu szlacheckiego w czasie swojej koronacji. Ze skromnych przekazów źródłowych wnioskujemy też, że król angażował go również do udziału w różnego rodzaju misjach, zarówno krajowych, jak i zagranicznych. Między innymi Jan Daniel Janocki, bibliograf i prefekt Biblioteki Załuskich, stwierdził, że „ze względu na dobrą znajomość praw ojczystych [był on] wysoce ceniony przez Władysława IV”. Świadczyłoby to o zaufaniu monarchy do jego osoby.

Jan Rudawski zmarł 27 listopada 1640 r. w wieku 57 lat. Został pochowany w Warszawie w kościele OO. Augustianów, gdzie wystawiono mu pamiątkową tablicę nagrobną. Poniżej przedstawiam jej treść, w której warto zwrócić uwagę na ostatnie słowa brzmiące: „moestissima conjunx cum liberis”, co znaczy, że została wystawiona przez „pogrążoną w smutku żonę i dzieci”.

Epitafium Rudawskiego

A. M. D. G.

Siste parum viator et lege.

Te ipsum imitata sunt omnia, sed non hominis. Vides enim speciem caucaseam, qua texit eodem Sarcophago liberos et patrem, Generosum Joannem Rudawski, Secretarium et Notarium Decretorum S. R. M., cum quo satis indigno vultu Libirthina processit, quis ergo cupiat ad credulam spei perplexae auram Anexos solvere. Haec enim Urna est, quae censum fatalem expedit. Iacet hic suo tumulo, quem pro decore adoravit Patria, subtilis approbavit Italia, laudavit Germania, Vladislaus IV potentissimus Poloniae et Sueciae Rex etc. eius ingenij virtutem non comptam colore videbat, Curia cum Iurisperitis Coryphaeum suum apellabat, egens Patrem, Romanus zelatorem, insons protectorem agnoscebant. Caeteri prototypon cundarum virtutum mirabantur; lachrymae vota sunto pia, cum omnes ab initio pares esse natura iussit; sorste eadem, Viator et Parca manet: profunda igitur mente vestiga, parce et vale. Obiit Varsaviae, Anno Domini 1640, die 27 Novemb. Aetatis suae 57. moestiss. Coniunx cum liberis P. F. D. D.

Akt nobilitacji Jana Rudawskiego

Nobilis et eques auratus Johannes Rudawski creatus:

/…/ Inter quos nob. Joannes Rudawski, causarum curiae nostrae patronus, honestissimi generis non degener, sic totam iuvenilis et magnam virillis aetatis partem togae litterariae, reliquam vero linguae innocentiae ac aequitatis vindici dicavit, ut primum quidem in alma academia Cracoviensi non disceret modo ipse, sed publice summa cum laude doceret, deinde Germaniam, Italiamque studio sciendi pervagatus et lauream doctoratus in utroque iure adeptus, non minus doctrina, quam externarum linguarum scientia et omnis virtutis laude inclaruisset. Reversus vero in patriam in palestra aulae regiae versari coepit, prius auscultando, deinde causas orando et fructum laborum studiorumque suorum publico usui impertiendo. Neque illi quod multis lingua venalis aut turpi unquam fuit fenori, vel aliis quam sensibus noxae; numquam iniustae causae patronus, semper aequitatis, semper iuris atque innocentiae assertor facundus, ad sentium autem causas elinguis levia locupletioribus lucro pro labore, ubi religio, orbitas, aegestas, patrocinium poscebat, labore pro lucro contentus, non alere, trahereque lites suetus, non iudici nubem, iuri succum, aequitati tendiculam, innocentiae laqueum obiicere; sed carste integreque causidicorum exemplo in foro versari et non minus fas aequumque moribus, quam lingua asserere, virtute spectatus, fide incorruptus, pietate religiosus, integritate conspicuus. Cumque sic se ipsum virtute, sic litteris nobilitasset, ac de curia, comitoque nostro optime meritus esset, nobilitandum nos quoque et equestris militae praerogativa ornandum aequum regiumque duximus. Proinde cum die 7 mensis Februarii proxime elapsi in foro urbis nostrae Cracovienis, regalibus induti insignibus, ad excipiendum de more magistratus eiusdem urbis iusiurandum sublime consedissemus, veteri instituto regum ac publicae laetitiae recentisque inaugurationis nostrae faustitati obsecundando, inter alios viros, partim bellica, partim togata virtute claros, praefatum quoque nob. Joannem Rudawski, ante maiestatis nostrae thronum procumbentem, ictu regalis gladii equitem creavimus et iure, praerogativa equestri donavimus, ac insuper stemmate hic depicto, lunam cum duabus stellis in campo ceruleo referente, ipsum posterosque ipsius ex lumbis in perpetuum ornavimus ac praesenti diplomate nostrio regio creamus, donamus, ornamus perpetuo et in aevum. Quo ad notitiam omnium et singulorum, tam regnicolarum, quam externorum deducentes, subditis quidem nostris mandamus, ab externis vero benigne requirimus, ut memoratum nob. Joannem Rudawski pro vero ac legitimo equite habeant et agnoscant, eique de loco, iuribus et praerogativis, equestrem dignitatem concernentibus, respondeant et ab aliis responderi faciant. In cuius rei fidem praesentes manu nostra subscriptas sigillo maiestatis nostrae obsignari mandavimus. Datum Cracoviae, in comitiis generalibus felicis coronationis nostrae, die 1 mensis Martii anno Dni 1633, regnorum nostrorum Poloniae et Sueciae primo anno.

Zobacz też

• „Historia Polski od śmierci Władysława IV aż do pokoju oliwskiego”. Opis i dzieje rękopisu

Bibliografia:

Źródła:

1. AAWO, AK, Ab 17, k.122.
2. Dokumenty skarbowe prowadzone przez Stanisława Włoszka oraz dokumenty z czasów Zygmunta III Wazy, Biblioteka Kórnicka, sygn.: BK 00250, 6.
3. Metryka Koronna, sygn.: vol. 180, fol 84-85 v.
4. Starowolski S., Monumenta Sarmatarum via universae carnis ingressorum, Cracoviae 1655.
5. Teki Dworzaczka. Materiały historyczno-genealogiczne do dziejów szlachty wielkopolskiej XV-XX wieku, Akta grodzkie i ziemskie, sygn.: 975 (Nr. 16), 1234 (Nr. 82), 8995 (Nr. 82), 9947 (Nr. 58).

Opracowania:

1. Boniecki A., Herbarz polski, t. VIII-IX, Warszawa 1905-1906.
2. Chorążyczewski W., Przemiany organizacyjne polskiej kancelarii królewskiej u progu czasów nowożytnych, Toruń 2007.
3. Chronologia polska, pod red. B. Włodarskiego, Warszawa 1957.
4. Dachnowski J. K., Herbarz szlachty Prus Królewskich z XVII wieku, Kórnik 1995.
5. Gajl T., Herbarz Polski od średniowiecza do XX wieku, Gdańsk 2007.
6. Góralski Z., Encyklopedia urzędów i godności w dawnej Polsce, Warszawa 2000.
7. Górzyński G, Kochanowski J., Herby szlachty polskiej, Warszawa 1992.
8. Inwentarz Metryki Koronnej. Księgi wpisów i dekretów z lat 1447-1795, oprac. I. Sułkowska-Kurasiowa, M. Woźniakowa, Warszawa 1975.
9. Janocki J. D., Janociana, sive clarorum atque illustrium Poloniae auctorum maecenatumque memoriae miscellanea, vol. III, Lipsk – Warszawa 1819.
10. Katalog dokumentów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, cz. 1, Dokumenty z lat 1507-1700, oprac. A. Fastnacht, Wrocław 1953.
11. W. Krawczuk, Pisarze dekretowi, [w:] Poprzez stulecia. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Antoniemu Podrazie w 80. rocznicę Jego urodzin, pod red. D. Czerskiej, Kraków 2000.
12. Krzepela J., Małopolskie rody ziemiańskie, [w:] Rody ziemiańskie XV i XVI wieku, t. 1, Kraków 1928.
13. Tegoż, Rody ziem pruskich XV i XVI wieku, Kraków 1927.
14. Tegoż, Spis miejscowości i rodów ziemiańskich województwa pomorskiego, Kraków 1925.
15. Księga Ekspedycji kancelarii nadwornej 1550–1572. Materiały do dziejów dworu królewskiego, oprac. I. Kaniewska, Kraków 1997.
16. Leszczyc K. Z., Herby szlachty polskiej, Wrocław – Warszawa – Kraków 1995.
17. Niesiecki K., Herbarz Polski, t. VIII, Lipsk 1841.
18. Polska Encyklopedia Szlachecka, t. X, Warszawa 1936.
19. Rody ziemiańskie XV i XVI wieku zestawione według dzielnic, w których były osiedlone, zestawił J. Krzepela, Kraków 1930.
20. Rymut K., Nazwiska Polaków: słownik historyczno-etymologiczny, Kraków 1999.
21. Spasowicz W., Wiadomość o Rudawskim, [w:] Historia polska od śmierci Władysława IV aż do pokoju oliwskiego czyli dzieje panowania Jana Kazimierza od r. 1648 do 1660 przez W. J. Rudawskiego, Petersburg – Mohylew 1855, t. 1, s. II.
22. Sumariusz Metryki Koronnej, pod red. W. Krawczuka, t. I, Kraków 2001.
23. Sumariusz Ksiąg Metryki Koronnej, cz. VI, oprac. M. Woźniakowi, Warszawa 1999.
24. Szymański J., Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993.
25. Ulanowski B., Inscriptiones clenodiales ex libris indicialibus palatinatus Cracoviensis. Starodawnego prawa polskiego pomniki, t. VII, Kraków 1882-1885.
26. Uruski S., Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, oprac. przez A. Włodarskiego, t. XV, Warszawa 1931.
27. Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII wieku. Spisy, pod red. A. Gąsiorowskiego, Kórnik 1992.
28. Wajs A., Materiały genealogiczne, nobilitacje, indygenaty w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, Warszawa 2001.
29. Wierzbowski T., Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego i biografii pisarzów polskich, t. II, 1526–1830, Warszawa 1904.
30. Żądłowski D., Sekretarze królewscy Władysława IV Wazy, Toruń 2004.

Strony internetowe:

1. http://www.agad.archiwa.gov.pl/metodyka/szukaSMK.html
2. http://teki.bkpan.poznan.pl/index_regesty.html

Zredagował: Roman Sidorski