Richard Pipes - „Komunizm” – recenzja i ocena
Licząca sobie 192 strony praca jest polskim wydaniem książki Pipes’a z 2001 roku pod tytułem „Communism: a history”. Autor, wybitny amerykański sowietolog, znawca i ceniony badacz komunizmu, znany jest polskim czytelnikom m. in. z publikacji „Rewolucja rosyjska” (Warszawa 1994) oraz „Rosja bolszewików” (Warszawa 2005).
Starannie, przejrzysto, elegancko
Treść książki podzielona jest na krótką przedmowę samego autora (s. 9-12), sześć rozdziałów („Komunistyczna teoria i program”, „Leninizm”, „Stalin i później”, „Reakcja zachodu”, „Trzeci Świat”, „Patrząc wstecz”), przypisy (s. 179-182), krótką propozycję dalszych lektur związanych z tematem (s. 183-186) oraz indeks (s. 187-192). Ponadto publikacja zawiera nienumerowaną wkładkę z kilkunastoma czarno-białymi zdjęciami, głównie fotografiami komunistycznych przywódców z całego świata. Książka posiada twardą oprawę i wydana jest bardzo starannie, przejrzyście i elegancko. Jedyne, do czego można mieć zastrzeżenia, to umiejscowienie w jednym przypadku przypisów poza właściwymi rozdziałami, co przeszkadza w lekturze. Innym mankamentem związanym z przypisami jest niekonsekwencja w ich stosowaniu. Można w tym miejscu przywołać wiele przykładów takiej niekonsekwencji - najlepiej przyjrzeć się dwóm stronom książki (s. 80-81). Autor podaje, że liczba osób uwięzionych przez służby bezpieczeństwa ZSRR w latach 1937-1938 za działalność antysowiecką wynosi 1 548 366 osób, rozstrzelano 681 692 z nich. Liczby nie zostały opatrzone przypisem. Jednak już na następnej stronie (s. 81) Pipes podaje, że w 1941 roku w sowieckich łagrach przebywało 2 350 000 więźniów, tj. ok. 1,4 % całej ludności ZSRR. Dalej informuje, że w latach 1932-1939 ludność Sowietów zmniejszyła się o blisko 10 000 000. Te liczby są już opatrzone przypisami.
Wstęp do problematyki komunizmu
Zdając sobie sprawę z szerokiego kontekstu komunistycznej problematyki można zadać sobie pytanie, czy autor nie potraktował tego tematu po macoszemu? Jednak już we wstępie czytamy, że omawiana praca rości sobie prawo jedynie do bycia wprowadzeniem we wspomnianą problematykę (s. 9) oraz koncentruje się przede wszystkim na krótkim prześledzeniu historii samej idei komunizmu (s. 11).
W pierwszym rozdziale autor przedstawia rozwój myśli komunistycznej na przestrzeni całej historii. Sięga do mitu Złotego Wieku, kiedy to wszystko na Ziemi miało być wspólne, przywołuje Platona, Ojców Kościoła, relacje Kolumba, idee Morusa oraz Helvetiusa, by w końcu dojść do Marksa oraz Engelsa. To przy nich zatrzymuje się na dłużej. Przedstawia także pokrótce dzieje dwóch pierwszych Międzynarodówek.W rozdziale „Leninizm” Pipes wziął pod swe rozważania nie tylko postać samego Lenina, ale także ówczesnej Rosji. Zastanawia się dlaczego właśnie w Rosji wybuchła rewolucja, której Marks spodziewał się w uprzemysłowionych społeczeństwach Zachodu. Autor przedstawia działania Lenina po przejęciu władzy przez bolszewików, sposób funkcjonowania nowego państwa, jego administracji oraz struktur aparatu władzy.
W „Stalin i później” zawarta jest krótka historia ZSRR od śmierci Lenina, aż po upadek państwa w 1991 roku. Przedstawiona jest polityka wewnętrzna i zagraniczna. Pipes punktuje i jednocześnie omawia czynniki, które tworzyły niestabilne fundamenty Związku Sowieckiego. To przez nie Czerwony Kolos musiał w końcu runąć.
Rozdział czwarty, to nie tylko ukazanie wizerunku ZSRR, jaki dominował na Zachodzie od Rewolucji aż po 1991 rok, ale także zwięzłe omówienie działalności Kominternu. Pipes pokazuje również znaczenie Moskwy dla rozwoju komunistycznej myśli wśród europejskich socjalistów.
W piątym rozdziale przedstawiona została historia przejęcia władzy przez komunistów, sposób sprawowania przez nich rządów oraz różny sposób interpretacji idei marskistowsko-leninowskiej w Chinach, Kambodży, Chile oraz na Kubie.
Książka, czy zbiór autonomicznych części?
W końcu rozdział szósty, to jakby podsumowanie poprzednich rozważań, klamra, która wszystkie je spina w jedną całość. Jest on ważny, bowiem wszystkie poprzednie rozdziały równie dobrze mogłyby być autonomicznymi częściami. Ma to swoje plusy – każdy, nowy rozdział czyta się od samego początku z wielką uwagą i zainteresowaniem. Mówiąc kolokwialnie: każdy z osobna bardzo „wciąga” czytelnika; ale owa autonomiczność posiada także minusy – pojawiają się bowiem pewne nieścisłości pomiędzy poszczególnymi częściami pracy.
Dla przykładu skrót WCzKa w rozdziale „Leninizm” rozwinięty jest jako Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją, Spekulacją i Nadużyciami Władzy (s. 54), ale już w rozdziale „Stalin i później” WCzKa to Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (s. 86-87). Inna kwestia to sojusz sowiecko-niemiecki z 1939 roku i sprawa IV rozbioru Polski. W rozdziale „Reakcja Zachodu” autor pisze o pakcie o nieagresji pomiędzy oboma państwami, nie wspomina nawet słowem o tajnej klauzuli dotyczącej Polski (s. 124). Jednak we wcześniejszym rozdziale „Stalin i później” Pipes akcentując fakt zawarcia tegoż układu dodaje informację, że aneks do niego zawierał wytyczne, co do podziału strefy wpływów w Europie Wschodniej, jak i w samej Polsce (s. 90). Zważywszy, że książka z założenia adresowana jest do zachodniego czytelnika, jest to fakt znaczący.
Autor daruje czytelnikowi setek niepotrzebnych dat
Czytając pracę Pipes’a ma się nieodparte wrażenie, jakby siedziało się w sali wykładowej i słuchało człowieka, który nie dość, że posiada ogromną wiedzę na poruszane tematy, to na dodatek bardzo przystępnie i z ogromną pasją umie ją zaprezentować. Tekst jest napisany językiem przystępnym, zrozumiałym, nie wyszukanym, jednocześnie nie prostym, czy płytkim. Pochwalić należy częste wplatanie w tekst fragmentów różnych źródeł, które świetnie go uzupełniają i czynią o wiele bardziej wiarygodnym. Na uwagę zasługuje fakt, że autor daruje czytelnikowi setek niepotrzebnych dat, liczb i nazwisk. Podaje je tylko wtedy, kiedy wymaga tego konieczność. Wielce ułatwia to przyjemne obcowanie z książką. Podsumowując jednym zdaniem: z całą odpowiedzialnością podpisuję się pod fragmentem recenzji z „Daily Telegraph” umieszczonego na okładce omawianej pracy - „w książkach Pipes’a nawet najbardziej skomplikowane wydarzenia stają się w pełni zrozumiałe”. Książkę jak najbardziej polecam i zachęcam do, naprawdę owocnej, lektury.
