Wielka Rumunia, czyli rumuńska droga do wielkości
Wielka Rumunia: Dzieje powstania
Lata 1912-1913 to na Bałkanach czas dwóch konfliktów zbrojnych. W pierwszym z nich Rumunia zachowała neutralność, w drugim natomiast opowiedziała się przeciwko Bułgarii, a jej wojska dotarły aż do Sofii. W skutek wynegocjowanego w Bukareszcie traktatu pokojowego otrzymała wówczas południową Dobrudżę.
Mapa administracyjna „Wielkiej Rumunii” (domena publiczna) Wojny bałkańskie zantagonizowały narody zamieszkujące półwysep. Wzajemną niechęć podsycało istnienie dwóch bloków militarno-politycznych o przeciwstawnych celach – trójprzymierza i trójporozumienia. Gdy 28 czerwca 1914 roku Gavrillo Princip zamordował w Sarajewie arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego małżonkę, napięcie międzynarodowe sięgnęło zenitu. Miesiąc później na bazie porozumień międzysojuszniczych rozpoczęła się pierwsza wojna światowa.
Języczek u wagi a Wielka Rumunia
Rumunia formalnie pozostawała w sojuszu z państwami centralnymi, lecz w pierwszej fazie konfliktu zdecydowała się zachować neutralność. Jej strategiczne położenie zostało dostrzeżone przez Rosję, która w zamian za opowiedzenie się po jej stronie, obiecała pomoc w odzyskaniu Siedmiogrodu. W tym celu jeszcze przed 28 lipca 1914 roku car Mikołaj II spotkał się z rumuńskim królem Karolem. Monarcha nie zdecydował się jeszcze wówczas na odwrócenie sojuszy. Podobnie jak premier Ion Bratianu, ufał, że Austria zgodzi się z czasem na ustępstwa zadowalające Bukareszt w kwestii Siedmiogrodu.
Austro-Węgry, widząc zainteresowanie państw ententy pozyskaniem Rumunii i chcąc samemu przekonać sojusznika do włączenia się w działania zbrojne, skierowały do rozmów dyplomatycznych premiera Węgier – hrabiego Istvana Tiszę. Zaproponował on Iuliu Maniu, liderowi Zjednoczonej Partii Narodowej, działającej na rzecz rumuńskiej mniejszości na terenie cesarstwa, złagodzenie prawa Alberta Aponyiego z 1907 roku, które traktowało o sprawach edukacji dzieci pochodzenia rumuńskiego w Siedmiogrodzie. Propozycja została wzbogacona również o gwarancję autonomii dla Uniwersytetu Rumuńskiego w tej prowincji. Władze w Bukareszcie oferty tej jednak nie przyjęły.
Iuliu Maniu reprezentował interesy Rumunów w Siedmiogrodzie (fot. ze zbiorów Bundesarchiv, Bild 183-2000-0518-507, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Germany) 10 października 1914 roku zmarł król Karol, a nowym władcą został jego bratanek Ferdynand. Od tego momentu większy wpływ na politykę zagraniczną Rumunii zaczął wywierać Ion Bratianu. Jego celem było - możliwie jak najszybsze i na jak najkorzystniejszych warunkach - włączenie do kraju prowincji, w których Rumuni stanowili znaczny odsetek ogółu ludności. Z tego powodu premier zdecydował związać się z państwami ententy, które, jak sądził, wyjdą zwycięsko z wojny. Bratianu cechowała duża ostrożność. Nie ufał Rosji po tym, jak w 1878 roku anektowała ona Besarabię i zażądał, aby państwa ententy na piśmie potwierdziły włącznie w granice rumuńskie Siedmiogrodu, Besarabii i Bukowiny.
Na przełomie 1915 i 1916 roku Niemcy postanowiły wywrzeć presję na Rumunii, rozmieszczając swoje oddziały przy jej granicy z Węgrami. Władze w Bukareszcie postanowiły wówczas kupić sobie spokój, dostarczając państwom centralnym 50 tys. wagonów wypełnionych zbożem. W 1916 roku z Rumunii dotarło do nich aż 130 tys. wagonów pszenicy, 30 tys. wagonów jęczmienia oraz 10 tys. wagonów kukurydzy.
Bratianu tymczasem cały czas lawirował pomiędzy oboma sojuszami. Pierwszym realnym symptomem zwrócenia się przez jego rząd ku trójporozumieniu było zawarcie 20 stycznia 1916 roku umowy handlowej z Wielką Brytanią, która zobowiązywała Rumunię do dostarczenia na Wyspy 80 tys. wagonów zboża.
Niespodziewane trudności
17 sierpnia 1916 roku Rumunia dołączyła do ententy, kończąc okres formalnej neutralności. Bratianu wynegocjował gwarancje na piśmie dla swoich roszczeń, przystając w zamian na warunek wypowiedzenia wojny Austro-Węgrom w przeciągu dziesięciu dni. Postanowienia te zaakceptował także król Ferdynand, zwołując przy tej okazji Radę Koronną.
Wycofanie się Rosji z działań wojennych na skutek rewolucji bolszewickiej osłabiło wyniszczoną działaniami wojennymi Rumunię. Wedle dostępnych danych zginęło lub zaginęło 800 tys. ludzi. Jeżeli do tego uwzględni się ogólne wyniszczenie kraju, można zrozumieć, jak nieciekawie rysowała się jego sytuacja. Z tego powodu rząd w Bukareszcie 7 grudnia 1917 roku podjął decyzję o wycofaniu się z wojny i zawieszeniu broni z państwami centralnymi. Te z kolei postawiły Rumunii zaporowe warunku pokojowe, w skutek czego Bratianu 9 lutego 1918 roku wraz całym gabinetem podał się do dymisji.
Następnego dnia na czele nowego gabinetu stanął wódz naczelny sił rumuńskich gen. Alexandru Avarescu. W rozpoczętych dwa tygodnie później rokowaniach z państwami ententy Austro-Węgry zapewniły, że przekażą Rumunii kontrolowaną przez siebie Besarabię. 19 marca król Ferdynand zdymisjonował rząd Avarescu i powołał na premiera Alexandru Marghilomana, entuzjastę proniemieckiej orientacji polityki zagranicznej Rumunii.
Rumuńscy żołnierze pod Marasesti, 1917 rok (domena publiczna) 7 maja 1918 roku zawarto traktat bukareszteński, który pozbawił Rumunię praw do terytorium Dobrudży na rzecz Bułgarii, Niemiec i Austro-Węgier. Dodatkowo Niemcy otrzymały zgodę na eksploatację rumuńskich złóż ropy naftowej. Traktat ten oficjalnie nigdy nie został ratyfikowany przez króla Ferdynanda.
Dziękujemy, że z nami jesteś! Chcesz, aby Histmag rozwijał się, wyglądał lepiej i dostarczał więcej ciekawych treści? Możesz nam w tym pomóc! Kliknij tu i dowiedz się, jak to zrobić!
Walka o granice
Król Ferdynand I (domena publiczna) Manifest ogłoszony w październiku 1918 roku przez władcę monarchii naddunajskiej, Karola, mówiący o federalizacji Austro-Węgier, dał asumpt do wysuwania otwartych żądań autonomii m.in. przez Rumunów zamieszkujących Siedmiogród. Ich interesy reprezentowała powołana w tym celu Rumuńska Rada Narodowa z Vasile Goldisem na czele. Tymczasem Bratianu porozumiał się z państwami ententy. Marghilomana zastąpił na stanowisku premiera generał Constantin Corda, który nie krył swoich profrancuskich sympatii. 11 listopada 1918 roku jego rząd powołał rumuńską administrację na okupowanych terenach, a 1 grudnia tego roku do Bukaresztu powrócił król Ferdynand, przebywający do tej pory na terenie Mołdawii.
Inaczej wyglądało przejmowanie przez siły rumuńskie terytorium Besarabii. W końcu 1917 roku zaczęły one wypychać z tego terytorium wojska sowieckie. W efekcie Moskwa zerwała stosunki dyplomatyczne z Bukaresztem. 6 lutego 1918 roku, z udziałem przedstawicieli rumuńskich, dokonano aktu proklamacji Niezależnej Republiki Mołdawskiej. Dwa miesiące później, 9 kwietnia tego samego roku, władze republiki przyjęły uchwałę o włączeniu jej do Królestwa Rumunii.
Na posiedzeniu Zgromadzenia Narodowego Rumunii, które odbyło się 1 grudnia 1918 roku w Alba Julia, jednogłośnie opowiedziano się za włączeniem Siedmiogrodu. Odrzucono tym samym projekt autorstwa Oskara Jasziego, członka węgierskiego rządu. Nawoływał on do połączenia Węgier z narodami niemadziarskimi w ramach federacji. W ten sposób Węgry miały się stać „Szwajcarią Wschodu”. Władzę w Siedmiogrodzie sprawowała jednak Rada Rządząca pod przewodnictwem Iuliu Maniu, który konsultował swoje decyzje z Ionem Bratianu. Uroczystym potwierdzeniem aneksji był edykt króla Ferdynanda z 24 grudnia 1918 roku.
Terytorium Banatu było kością niezgody pomiędzy Rumunią i Serbią. Ostatecznie o podziale tego węgierskiego terytorium decydowała powołana do tego celu komisja, której prace zakończyły się dopiero 24 listopada 1923 roku. Zachodnia część Banatu przypadła Królestwu SHS, zaś wschodnia część weszła w skład „Wielkiej Rumunii".
Potwierdzenie zdobyczy
Z inicjatywy Take Ionescu utworzono Tymczasową Rumuńską Radę Narodową z siedzibą w Paryżu, którą kraje ententy uznały za oficjalny organ reprezentujący państwo rumuńskie na zachodzie. Ion Bratianu, który w grudniu 1918 roku ponownie stanął na czele rządu, został przedstawicielem swojego kraju na konferencji paryskiej, odbywającej się od stycznia do czerwca 1919 roku. Zaprezentował on Radzie Czterech koncepcję nowych granic Rumunii.
Zgromadzenie Narodowe Rumunii w Alba Julia, 1 grudnia 1918 roku (domena publiczna) Podczas gdy w pałacu wersalskim decydowano o powojennym kształcie Europy, coraz więcej państw wyrażało aprobatę dla idei bolszewickich. Gdy w marcu 1919 roku powstała Węgierska Republika Rad z Bela Kunem na czele, zachód wyraził głębokie zaniepokojenie. Bukareszt postanowił to wykorzystać. 15 kwietnia 1919 roku wojska rumuńskie dowodzone przez Gheorghe Maraluescu weszły na terytorium Węgier. 4 sierpnia dotarły do Budapesztu, zajmując wcześniej m.in. Debreczyn i Szolnok. Rząd Kuna upadł. Interwencja rumuńska cechowała się dużym okrucieństwem wobec miejscowej ludności cywilnej, żołnierze pustoszyli miasta i wsie. Co zrozumiałe, spotkało się to z potępieniem ze strony światowych obserwatorów.
Bratianu chciał, aby granica rumuńsko-węgierska przebiegała na Cisie, ale komisja, która rozpatrywała jego propozycję, nie wyraziła na to zgody. Rumunia dostała jednak pozwolenie na aneksję Besarabii i Bukowiny. Obszar ten został ostatecznie włączony do „Wielkiej Rumunii” na bazie traktatu zawartego 10 września 1919 roku w Saint-German.
Podobnie jak na kongresie berlińskim, tak i teraz pochylono się nad kwestią praw Żydów w Rumunii. Rozzłościło to Bratianu do tego stopnia, że opuścił stolicę Francji, a po powrocie do kraju podał się do dymisji. Nowym szefem rządu został Artur Vatianu. Całe zamieszanie utrudniło zawarcia traktatu pokojowego z Austrią, sfinalizowanego ostatecznie 9 grudnia 1919 roku, gdy premierem był wiceprzewodniczący siedmiogrodzkiej Narodowej Partii Rumuńskiej Alexandru Vaida-Voievod.
27 listopada w Neuilly Rumunia podpisała także porozumienie graniczne z Bułgarią, które traktowało o podziale Dobrudży pomiędzy oba państwa.
Rumuńska kawaleria na ulicach Budapesztu (domena publiczna) Zgodnie z postanowieniami traktatu z Trianon zawartego 4 czerwca 1920 roku Rumunia zyskała kosztem Węgier Siedmiogród oraz terytorium z takimi miastami jak Oradea i Arad, a także region Marumueres i północną część Banatu.
W ten oto sposób na bazie porozumień zawartych głównie w Saint-Germain, Neuily, Trianon oraz w skutek postanowień podjętych na konferencji paryskiej, powstała „Wielka Rumunia” (Romania Mare), licząca 18 057 tys. mieszkańców i 295 049 km2, co było ponad dwukrotnym wzrostem w porównaniu z okresem przedwojennym.
Zobacz też: Węgierski rewizjonizm terytorialny przed i w trakcie II wojny światowej
Bibliografia:
- Literatura:
- Batowski Henryk, Kryzys dyplomatyczny w Europie. Jesień 1938-wiosna 1939, Wydawnictwo MON, Warszawa 1962.
- Batowski Henryk, Rozpad Austro-Węgier 1914-1918. Sprawy narodowościowe i działania dyplomatyczne, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1965.
- Bułhak Henryk, Polska a Rumunia 1918-1939, [w:] Przyjaźnie i antagonizmy. Stosunki Polski z państwami sąsiednimi w latach 1918-1939, pod red. Janusza Żarnowskiego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1977.
- Demel Juliusz, Historia Rumunii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1986.
- Felczak Wacław, Historia Węgier, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983.
- Kastory Agnieszka, Rozbiór Rumunii w 1940 roku, Neriton, Warszawa 2002.
- Kastory Agnieszka, Złowrogie sąsiedztwo. Rosyjska polityka wobec europejskich państw ościennych w latach 1939-1940, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1998.
- Stosunki polsko-rumuńskie w XX wieku, pod red. Mariusza Patelskiego i Marka Białokura, Wydawnictwo Naukowe Grado, Toruń 2010.
- Solak Janusz, Rumunia. Informator, Bellona, Warszawa 2003.
- Wieruszewska-Calistru Elżbieta, Wielowiekowe bogactwo polsko-rumuńskich związków historycznych i kulturowych, Związek Polaków w Rumunii, Suceava 2014.
- Willaume Małgorzata, Rumunia, TRIO, Warszawa 2004.
- Artykuły:
- Walka dyplomatyczna o Besarabię i Bukowinę w 1940 roku, „Prace Komisji Środkowo-Europejskiej PAU”, t. X 1998, s. 71.
- Zacharias Michał Jerzy, Niemcy w polityce Wielkiej Brytanii w latach 1938-1939, „Mazowieckie Studia Humanistyczne” 1998, nr 2, s. 31-48.
Redakcja: Michał Woś
