Wojna stuletnia – krótki zarys długiego konfliktu

Wraz z koronacją księcia Normandii, Wilhelma Zdobywcy, na króla Anglii w 1066 r., między Francją a Albionem narodziły się zależności, które zdefiniowały relacje między królestwami do końca epoki średniowiecza. Powodem takiego stanu rzeczy były kontrowersyjne stosunki feudalne między francuskimi a angielskimi monarchiami. Królowie Anglii z dynastii normańskiej, a następnie z dynastii Plantagenetów posiadali we Francji liczne ziemie i tytuły (np. książęta Akwitanii i hrabiowie Andegawenii), co de iure czyniło z nich wasali francuskiej korony. Ta sytuacja często stawała się przyczyną lub pretekstem do licznych wojen.

Wojna stuletnia: geneza konfliktu

W 1328 r. zmarł król Francji, Karol IV, ostatni przedstawiciel głównej linii Kapetyngów. Władca nie pozostawił po sobie męskiego potomka, a jego najbliższym, żyjącym, męskim krewnym był syn jego siostry Izabelli – Edward III, król Anglii. Izabella ubiegała się dla niego o prawa do francuskiej korony, powołując się na bliskość pokrewieństwa, jednakże francuskie możnowładztwo nie chciało widzieć na tronie Anglika. Co więcej, zdecydowano się nie brać pod uwagę pretendentów wywodzących swoje pokrewieństwo z linii żeńskiej. Wybór padł na kuzyna Karola IV, Filipa, hrabiego Valois, którego koronacja odbyła się 28 maja tego roku w Reims. Panowanie we Francji objęła wówczas boczna gałąź Kapetyngów – Walezjusze. Edward niechętnie zaakceptował ten wybór i w 1329 r. złożył Filipowi hołd lenny z Gaskonii, która była wówczas jedyną angielską domeną w kontynentalnej Europie. Konflikt nie został jednak zażegnany. W 1337 r. po spotkaniu Rady Królewskiej Filip VI ogłosił konfiskatę Gaskonii, podając jako powód naruszenie przez Edwarda powinności wasalnych oraz ukrywanie francuskiego zbiega, Roberta d’Artois. W odpowiedzi Edward III zakwestionował prawa Filipa do korony, a w 1340 r. formalnie obwołał się królem Francji.

Polecamy e-book Antoniego Olbrychskiego – „Pojedynki, biesiady, modlitwy. Świat średniowiecznych rycerzy”:

Bitwy pod Sluys i Crécy – dominacja Edwarda III

Rok ogłoszenia konfiskaty angielskiej Gaskonii w historiografii przyjmuje się powszechnie jako datę rozpoczęcia pierwszego etapu wojny stuletniej. 26 stycznia 1340 r. Edward wylądował we Flandrii, a Gandawa, Ypres oraz Brugia uznały go za prawowitego króla Francji. Następnie monarcha wrócił do Anglii, aby 22 czerwca wypłynąć w stronę Francji na czele floty złożonej z 120 (lub nawet 150 okrętów). Dwa dni później Anglicy odnieśli absolutne zwycięstwo nad liczniejszą flotą francuską zagradzającą drogę od portu w Sluys. Było to pierwsze wielkie, angielskie zwycięstwo, które na długo usunęło groźbę francuskiej inwazji. Następne kilka lat upłynęło pod znakiem mniejszych potyczek i walk toczonych w ramach wojny o sukcesję w Bretanii, gdzie Anglia i Francja wspierały różnych pretendentów.

W 1346 r. Edward III zdecydował się na zakrojoną na dużą skalę ofensywę. Wysłał oddział pod dowództwem Henryka Grosmont do Gaskonii, a sam na czele armii liczącej kilkanaście tysięcy żołnierzy przeprawił się do Normandii. 26 lipca angielskie siły zajęły miasto Cean dopuszczając się grabieży i rzezi mieszkańców, następnie Edward skierował swoje siły na północny zachód w stronę Niderlandów. Tymczasem Filip VI zebrał potężną armię i ruszył w pościg za Anglikami, których dosięgnął 26 sierpnia 1346 r. pod Crécy. Stoczona wówczas bitwa zakończyła się katastrofalną porażką Francuzów z powodu brawury Filipa VI i skutecznego wykorzystania łuczników, piechoty i spieszonego rycerstwa przez Edwarda III. W bitwie poległ również walczący po stronie Francji król Czech, Jan Luksemburski. Angielska ofensywa skierowała się następnie przeciwko Calais, które zdobyto po jedenastu miesiącach oblężenia. 28 września 1347 r. wyczerpane wojną królestwa zawarły rozejm w Calais.

Bitwa pod Poitiers – triumf Czarnego Księcia

Pierwotnie rozejm z Calais miał obowiązywać przez dziewięć miesięcy, lecz wybuch epidemii dżumy, która w 1348 r. dotarła do Paryża i Londynu, dziesiątkując populację obu królestw, sprawił, że porozumienie wielokrotnie przedłużano. W 1355 r. Anglia zaczęła podnosić się po pustoszącej pladze, a wojna z Walezjuszami znowu stała się dla Edwarda III kwestią priorytetową. Nową kampanię poprowadził jego pierworodny syn i imiennik, zwany później przez Francuzów Czarnym Księciem. Książe Edward poprowadził armię z Gaskonii na tzw. chevauchée – zakrojone na dużą skalę najazdy, których celem było plądrowanie i łupienie wrogiego terytorium, aby zdewastować regionalną gospodarkę i osłabić morale przeciwnika. W czasie wyprawy z 1355 r. następca tronu splądrował wiele miast i zniszczył ogromne połacie terenu, dokonując znacznego uszczerbku na i tak już nadwątlonej francuskiej gospodarce.

Rok później Czarny Książę poprowadził kolejne chevauchée, jednak tym razem jego siły zostały przechwycone w pobliżu Poiters przez armię nowego francuskiego króla, Jana II Dobrego. Negocjacje w sprawie warunków kapitulacji Edwarda zakończyły się porażką i 19 września doszło do walnej bitwy, w której angielski książę rozgromił królewską armię, biorąc w niewolę wielu szlachetnie urodzonych żołnierzy oraz samego króla Jana. Monarcha został nastąpienie przewieziony do Anglii, gdzie prowadził wystawne i godne króla życie z możliwością swobodnego poruszania się po królestwie. Do Francji powrócił dopiero w 1360 r. na mocy traktatu pokojowego z Brétigny. Jednak trzy lata później Jan dobrowolnie oddał się w ręce Anglików, po tym jak jego syn, Ludwik złamał warunki ugody, gdy uciekł z niewoli w Calais. Król przybył do Anglii w styczniu 1364 r. witany z wielkimi honorami, lecz jeszcze w kwietniu tego roku zmarł z powodu choroby.

Karol V Mądry – Francja podnosi się z kolan

W czasie niewoli króla Jana regencję w królestwie objął jego syn, Karol, który następnie przejął tron po śmierci ojca w 1364 r. Francja znajdywała się wówczas w opłakanym stanie. Dotkliwe porażki w walce z Anglikami zrujnowały morale, na mocy traktu z Brétigny królestwo utraciło całe południowo-zachodnie terytorium, a po całym kraju grasowały pozbawione źródła utrzymania kompanie najemników, które łupiły i terroryzowały miejscową ludność.

Jeszcze jako regent Karol musiał stawić czoła chłopskiemu powstaniu zwanym Żakerią, które wstrząsnęło północną Francją w 1358 r. Jako król rozprawił się z najemnikami, wcielając ich do zreorganizowanej armii królewskiej i wysyłając, pod dowództwem Bertanda du Guesclin – doświadczonego bretońskiego rycerza, do ogarniętej wojną domową Kastylii, gdzie o tron rywalizowali, wspierany przez Edwarda III, król Piotr Okrutny i jego kuzyn Henryk Trastamara wspierany przez Karola, któremu udało się w 1369 r. osadzić swojego pretendenta na tronie Kastylii. Jeszcze w tym roku król Francji wznowił wojnę z Anglią pod pretekstem niesienia pomocy gaskońskim możnym niezadowolonym z rządów Czarnego Księcia. Leciwy Edward III i jego najstarszy syn nie brali już udziału w walkach. Wyniszczony chorobą książę Edward zmarł 8 czerwca 1376 r., zaś 21 czerwca następnego roku śmierć przyszła po samego króla. Angielski tron objął zaledwie 10-letni syn Czarnego Księcia, Ryszard II. Do 1380 r. Karol V Mądry zdołał odzyskać wszystkie utracone na rzecz traktatu z Brétigny terytoria, pozostawiając anglikom jedynie Calais i kilka innych miast portowych na północy.

Henryk V – wielki triumf pod Azincourt

Po śmierci Karola i du Guesclina w kwietniu i lipcu 1380 r. Francja utraciła wolę do dalszej walki. Wyczerpanie obu królestw, a także brak zainteresowania wojną ze strony Ryszarda II i nowego króla Francji, Karola VI sprawiły, że w 1389 r. zawarto układ pokojowy.

Ostatni etap wojny rozpoczął się za sprawą Henryka V, drugiego króla Anglii z dynastii Lancasterów – bocznej linii dynastii Plantagenetów. Jego ojciec, Henryk IV Bolingbroke odebrał tron niepopularnemu Ryszardowi II.  Po wstąpieniu na tron w 1413 r. wojowniczy władca powołał się na te same prawa do francuskiej korony, co jego pradziadek Edward III. Dwa lata później Henryk V najechał Normandię z 10 000 żołnierzy, zdobył Harlfleur, a następnie poprowadził zdziesiątkowaną przez choroby armię do angielskiego przyczółku w Calais. Na jego drodze stanęła jednak armia marszałka Francji, Karola d’Albreta. Mimo znacznej przewagi liczebnej wroga i fatalnej kondycji własnych sił 25 października 1415 r.  Henryk V odniósł błyskawiczne zwycięstwo. Francuska armia została zniszczona, a do  angielskiej niewoli trafiło wielu jeńców, którzy na rozkaz angielskiego króla, wciąż obawiającego się francuskiego zagrożenia, zostali zabici.

Pierwszy raz od 200 lat cała Normandia znalazła się w angielskich rękach, zaś sprzymierzeni z nimi Burgundczycy zajęli sam Paryż. W 1420 r. Henryk V i Karol VI podpisali traktat z Troyes, na mocy którego król Anglii poślubił córkę Karola, Katarzynę. Według porozumienia potomek Henryka z tego małżeństwa miał odziedziczyć francuski tron.

Joanna d'Arc i francuskie zwycięstwo

Wojna była jednak daleka od zakończenia. Francuskie możnowładztwo, które nie pogodziło się z traktatem z Troyes, skupiło się wokół Delfina Francji (następcy tronu) Karola VII, syna Karola VI. W roku 1422 śmierć poniosło dwóch monarchów. W sierpniu na skutek choroby (prawdopodobnie czerwonki) zmarł Henryk V, a dwa miesiące później pogrążony w szaleństwie Karol VI. W imieniu małoletniego króla Anglii, Henryka VI wojnę prowadzili doświadczeni żołnierze jego ojca, tacy jak Jan Lancaster, książę Bedford, brat Henryka V. Do 1428 r. pod kontrolą Anglików znalazła się cała północna Francja od kanału La Manche po Loarę.

Ludwik VII bronił się w środkowej części kraju, lecz jego pozycja wydawała się opłakana. Nieoczekiwaną zmianę losów wojny spowodowało pojawienie się Joanny d’Arc, nastoletniej chłopki, która pojawiła się na dworze Delfina w Chinon, twierdząc, że Bóg nakazał jej wypędzić Anglików i ocalić Francję. W 1429 r. Joanna przybyła pod oblężony Orlean, gdzie zainspirowała francuskich obrońców do skutecznego ataku na angielskie pozycje. Od tej chwili Dziewica Orleańska stała się dla Francuzów symbolem zwycięstwa oraz umożliwiła Karolowi królewską koronację w Reims. Próba odbicia Paryża zakończyła się jednak porażką. 23 maja 1430 r. Joanna d’Arc została schwytana przez Burgundczyków podczas oblężenia Compiègne, przekazana Anglikom, a następnie, w wyniku nieuczciwego procesu, spalona na stosie za herezję i czary.

Mimo śmierci Dziewicy Orleańskiej Anglia zaczęła przegrywać wojnę. Na mocy traktatu z Arras Filip II Dobry, książę Burgundii i Karol VII zawarli porozumienie, a Francja odzyskała Paryż. Do 1450 r. Henryk VI utracił większość zdobytego przez ojca i jego dowódców terytorium. Za ostatnie starcie wojny stuletniej uważa się zwycięską dla Francji bitwę pod Castillon w 1453 r., chociaż formalnie wojna trwała jeszcze 20 lat. Do tego czasu ostatnim angielskim przyczółkiem na kontynencie stało się Calais, które pozostało pod kontrolą Anglii do 1558 r.

Koniec wojny stuletniej

Francja wyszła z wojny zwycięska i zjednoczona. Królestwo feudalne zaczęło przekształcać się w państwo z silnie scentralizowaną władzą monarchiczną. Utrata kontynentalnych posiadłości i związane z tym problemy finansowe angielskiego możnowładztwa były jednymi z głównych przyczyn wybuchu wojny domowej znanej jako Wojna Dwóch Róż. Zarówno w Anglii, jak i Francji konflikt spowodował narodzenie się silnej tożsamości narodowej. Wojna stuletnia była również świadkiem gwałtownej ewolucji militarnej. Zmieniające się warunki, postęp technologiczny i nabyte doświadczenie zaowocowały pojawieniem się nowych rodzajów broni, metod prowadzenia walki, czy sposobu zwoływania i utrzymywania armii. W trwający od 1337 do 1453 r. konflikt zaangażowana była w zasadzie cała Zachodnia i Środkowa Europa. W czasie różnych etapów wojna objęła swym wpływem Portugalię, Kastylię, Nawarrę, Szkocję, włoskie republiki, a nawet Święte Cesarstwo Rzymskie i Królestwo Czech.

Polecamy e-booka Michała Gadzińskiego pt. „Perły imperium brytyjskiego”:

Bibliografia

·       Barber Richard, Edward, prince of Wales and of Aquitaine (1330–1376), [w:] Oxford Dictionary of National Biography, wyd. Oxford University Press, Oxford 2004.

·       Barker Juliet, Conquest: The English Kingdom of France, 1417–1450, wyd. Harvard University Press, Cambridge 2012.

·       Curry Anne, The Hundred Years' War 1337-1453, wyd. Osprey Publishing, Oxford 2002.

·       Favier Jean, Wojna stuletnia 1337-1453, wyd. Astra, Kraków 2021.

·       Nicolle David, Crécy 1346. Triumf długiego łuku, wyd. Napoleon V, Oświęcim 2018.

·       Tenże, Poitiers 1356. Król Francji w niewoli, wyd. Napoleon V, Oświęcim 2018.

·       Sumption Jonathan, The Hundred Years War: Trial by Battle, wyd. University of Pennsylvania Press, Philadelphia 1999.

·       Tenże, The Hundred Years War: Trial by Fire, wyd. University of Pennsylvania Press, Philadelphia 2001.

·       Tenże, The Hundred Years War: Cursed Kings, wyd. Faber & Faber, London 2016.

·       Wagner John A., Encyclopedia of the Hundred Years War, wyd. Greenwood, Westport 2006.